Een gevalletje ‘pieshoest’

Het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde is een Meneer. Dat lijkt me een passende aanspreektitel voor een deftig tijdschrift met een degelijke inhoud. Ook al is de vormgeving de afgelopen decennia eigentijds geworden, de artikelen behouden hun deftige statuur. Wel is de statige aanhef ‘Dames en Heren’ van de Klinische Les vervangen door het vlottere ‘Beste collega’s’. Ooit was er een wat schalkse rubriek, niet langer dan een halve kolom, waarin honderd jaar werd teruggeblikt. Dat leverde een medisch rariteitenkabinet op dat ik vele jaren met genoegen las. Nu is er de serieuze rubriek ‘Historisch Perspectief’. Ook interessant, maar niet meer om te lachen.

Ik kijk nog steeds met plezier honderd jaar terug. Met het digitale archief is dat tegenwoordig heel gemakkelijk. En juist in de maand november van het lopende jaar was ik heel benieuwd of het Tijdschrift nog aandacht zou besteden aan dat bijzondere artikel uit november 1923. Ik heb het over ‘Een geval van uroptoë’ (NTvG 1923; 67: 1855-7). Sommigen beschouwen deze practical joke als een vlek op het blazoen van het NTvG. Anderen, zoals ik, kunnen er hartelijk om lachen. Maar mijn reputatie staat dan ook niet op het spel.

Hoe kom ik hier nu op? Op zoek naar biografische informatie over Louis Heijermans stuitte ik op de mémoires van Arie Querido (1901-1983), voormalig hoogleraar sociale geneeskunde in Amsterdam. Querido zat in de zomer van 1923 als 22-jarige student te blokken voor zijn doctoraal examen geneeskunde. Hij deed dat met een groep studievrienden. ‘Wij repeteerden dat de stukken eraf vlogen’, schrijft Querido. ‘Het is ongelooflijk maar waar: een week of zes voor het examen waren wij uitgerepeteerd en viel er niets meer te herkauwen’. En dan begint de groep ziektes te fantaseren. ‘Als nu eens het mesonephron (de oernier) door een embryologische vergissing bleef bestaan’, zegt er een, ‘dan kreeg je een functionerende nier langs de wervelkolom door de hele borstkas’. ‘Ja’, zegt een ander, ‘en aan die kant moet dan een testis ontbreken, want het mesonephron vormt de afvoerwegen van de zaadklier!’ ‘Juist’, vindt nummer drie, ‘en als die halve man een longontsteking krijgt, breekt het proces door in het primitieve nierbekken, de patiënt krijgt…’ ‘Pieshoest’ roept een oud-hbs’er, en een oud-gymnasiast zegt het in deftig potjes-Grieks: ‘Uroptoë’.

De groep fantaseert er nog van alles bij, stuurt het artikel naar een bevriende arts in Nederlands Indië, en vraagt deze het onder zijn eigen naam ter publicatie in te dienen bij het NTvG. Zo denken de studenten buiten schot te blijven. Even overweegt men nog om er een foto van een Gelderse rookworst bij te voegen als afbeelding van een oernier, maar dat zou de grap te doorzichtig maken. Geen enkele student verwacht overigens dat het NTvG erin zal trappen. Maar de pret is er niet minder om. En die wordt alleen maar groter als het artikel in november 1923 daadwerkelijk als casuïstische mededeling wordt gepubliceerd.

Al snel slaat de studenten de schrik om het hart: als een lezer de grap doorgrondt en de redactie naspeuringen gaat doen, dan zijn zij de klos en worden ze misschien van de faculteit verwijderd! Maar dat gebeurt niet. Er komt geen enkele reactie op het artikel. Medio jaren vijftig, dus meer dan 30 jaar later, openbaart Arie Querido het geheim op een feestje. En nog eens 50 jaar later, in december 2003, is ook de hoofdredactie erachter gekomen dat het artikel een grap is. Men gaat over tot retractatie. Ik kende dit woord niet, maar het is een deftig woord voor intrekking. Lees de retractatie zelf in het NTvG: ‘Een geval van uroptoë’ (NTvG 2003; 147: 2539). ‘Om alle twijfel over de casuïstische mededeling weg te nemen, heeft de hoofdredactie besloten het artikel […] als niet gepubliceerd te beschouwen. Hiermee wil zij onderstrepen dat zij, voor zover dat in haar vermogen ligt, de integriteit van de wetenschappelijke publicaties in het Tijdschrift wil waarborgen.’ In het digitale archief is het gewraakte artikel dan ook niet meer te vinden. Daarvoor moet je naar de stoffige ingebonden jaargang 1923. Het is nu eenmaal ondoenlijk om alle papieren tijdschriften uit november 1923 terug te roepen. Gelukkig staan in het Trefpunt Medische Geschiedenis alle ingebonden jaargangen van het NTvG sedert de start van het Tijdschrift in 1857.

Al met al is hier sprake van een stijlvolle retractatie. Een intrekking die past bij een deftig Tijdschrift. En ik blijf lekker snuffelen in de papieren jaargangen van dat deftige Tijdschrift.