Een controleerend geneesheer

Ik schrijf het maar even in de vooroorlogse spelling. Het is geen medisch specialisme dat hoog scoort in de medische pikorde. Maar het bestaat nog steeds, al heet het nu anders en wordt het ook door vrouwen uitgeoefend. Het is aantrekkelijk voor jonge en oudere dokters, om het een tijdje te doen. Je kunt er veel van leren.

‘Een controlerend geneesheer is hij die op last van een werkgever nagaat of er een medisch verantwoorde reden is dat de werknemer de arbeid staakt.’ Aldus de definitie van destijds. Met de inwerkingtreding van de Ziektewet in 1930 werd dit een belangrijke functie. Want als die medisch verantwoorde reden voor werkstaking er was, kreeg de werknemer ziekengeld. Meestal van een bedrijfsvereniging. Soms van de werkgever. De controlerend geneesheer was een echte claimbeoordelaar. Claimbeoordeling komt nog steeds voor binnen de sociaalgeneeskundige beroepen. Het is een onmisbaar element in een rechtvaardig systeem van werknemersverzekeringen.

Veel artsencarrières kennen een fase van controlegeneeskunde. Soms aan het begin, als je als basisarts nog wat wilt freewheelen en ervaring opdoen alvorens je een bepaalde keuze maakt voor specialisatie. Soms aan het eind, als je die avond- en nachtdiensten beu bent, maar toch wilt blijven profiteren van je medische ervaring. Als controlerend arts stel je jezelf in dienst van de wetshandhaving. Je past wettelijke regels toe op zieke mensen. Je bent een soort politieagent.

Een indrukwekkend voorbeeld vond ik in de carrière van Piet Muntendam. Geboren in 1901, doorliep hij in zijn geboortestad Amsterdam de medische studie en legde hij in 1924 het artsexamen af. Na een aantal waarnemingen vestigde hij zich in 1925 als huisarts in het Drentse dorp Hollandscheveld, een dorp van veenarbeiders. Hier werd hij geconfronteerd met de ellende van de armoede. Slechts zes jaar werkte hij daar, maar de opgedane ervaringen nam hij de rest van zijn leven met zich mee. Enkele weken voor zijn dood in 1986 verweet hij in een interview zijn universitaire leermeesters dat zij nooit over de armoede als belangrijkste ziekteoorzaak hadden gesproken. Sociale geneeskunde bestond een eeuw geleden nog nauwelijks en moest nog een plekje veroveren in het medisch curriculum.

In Hollandscheveld ontpopte Muntendam zich als een daadkrachtig organisator. Hij zette er de wijkverpleging op, organiseerde consultatiebureaus voor de kinderhygiëne en tuberculosebestrijding, en stimuleerde de uitzending van kinderen naar vakantiekolonies.

Vanuit deze bevlogenheid maakte hij in 1931 de overstap naar controlerend geneesheer bij de Coöperatieve Vereeniging ‘Centraal Beheer’ in Groningen. Hij ging het vanuit een ander perspectief bekijken. Waar kwamen al die klachten van de veenarbeiders vandaan? Op basis van de gegevens die de nog jonge sociale voorziening van de Ziektewet opleverde, schreef Muntendam een proefschrift: ‘De sociale beteekenis van rheumatiek, tevens bijdrage tot de ziektewetstatistiek’. Hierop promoveerde hij in 1936 bij de eerste Nederlandse hoogleraar in de sociale geneeskunde, professor Baart de la Faille te Utrecht. Na enkele docentschappen werd hij in 1953 directeur-generaal op het ministerie van Sociale Zaken en Volksgezondheid. Daarna had Muntendam nog een academische carrière aan de Rijksuniversiteit Leiden, waar hij eind jaren zestig rector magnificus was. Met de inwerkingtreding van de Wet universitaire bestuurshervorming in 1970 werd Muntendam de voorzitter van het nieuwe college van bestuur. In deze voor de universiteiten moeilijke jaren loodste hij de Leidse universiteit naar een bestuurshervorming zonder echt heftige crises of studentenoproer.

Op 1 september 1972 ging Muntendam met pensioen, maar hij bleef actief als een grand old man op het terrein van de volksgezondheid. Hij liet nog tweemaal publiekelijk van zich horen. Allereerst in het hoogoplopende abortusdebat. Muntendam was een groot voorstander van de individuele vrijheid inzake geboorteregeling. Datzelfde gold voor zijn standpunt inzake euthanasie. Voorts was hij van 1977 tot 1981 voorzitter van de Ministeriële Commissie voor Alternatieve Geneeswijzen. De tolerantie jegens ‘de alternatieven’ die Muntendam in die laatste functie beleed, leidde tot heftige kritiek uit de reguliere geneeskunde, maar daar trok hij zich niets van aan.

In het NRC-interview dat Muntendam enkele weken voor zijn overlijden in 1986 gaf, wordt hij omschreven als ‘IJdel en slim. Behendig met en gevoelig voor publiciteit. Charmant en tegelijkertijd een verschrikkelijke potentaat’. Hij moge nu en dan autoritair zijn opgetreden, zijn autoriteit is boven alle twijfel verheven. Dat komt doordat Muntendam als weinig anderen de wezenlijke structuur van het Nederlandse zorgstelsel doorgrondde als een subtiel evenwicht tussen overheid, het particulier initiatief, en de noden en behoeften van patiënten. Die laatste kende hij maar al te goed vanuit zijn praktische jaren als huisarts en als ‘controleerend geneesheer’.

Wie gaat Muntendams echte biografie schrijven?

BRONNEN

- J.A. van der Hoeven: De controlerend geneesheer (1960)

- interview door M. Spanjer, NRC Handelsblad, 20 september 1986

- interview door A.H.M. Kerkhoff, opname in bezit van Trefpunt Medische Geschiedenis Nederland, Urk