De cultuur van de angst

Wie Tsjernobyl opzoekt in de grote wetenschapstijdschriften schrikt. Het verschil tussen wat je denkt te weten en wat er bekend is over radioactieve straling, is vergelijkbaar met het verschil tussen de Zwarte Dood en de Mexicaanse griep. De feiten zijn schaars, de onzekerheid groot. Maar in een niemand ontziende strategie van de angst wordt onzekerheid vervangen door worst case speculaties. Om aandacht en geld te werven voor hun onderwerpen maken gezondheidsdeskundigen van ieder musje een godzilla. Uit sensatiezucht geven de media deze deskundigen een megafoon om de angst uit te bazuinen. Als overdrijvende trap van zot, zotter, zotst, worden dan schepen in Rotterdam gecontroleerd op radioactiviteit, omdat in Japan een kerncentrale in moeilijkheden is gekomen. De cultuur van de angst, waarbij deskundigen menen de burgers in bescherming te moeten nemen tegen de meest denkbeeldige gezondheidsgevaren, is echter meer toxisch dan de som van alle straling uit Fukushima en Tsjernobyl samen.

Door Tsjernobyl zijn 56 doden gevallen: 47 werknemers en 9 kinderen met schildklierkanker. Alle overige doden zijn gesneuveld in rekenmodellen met als doodsoorzaak speculatie. Er is nooit wat aangetoond. Het heeft zeker niet geholpen dat de gezondheid in de ex-Sovjetstaten de slechtste van de wereld is, op zwart Afrika na, en dat de gezondheidzorg rokend puin is. Maar dat toont ook dat de fall-out uit Tsjernobyl verdronk in veel grotere gezondheidsproblematiek. Zo veegde de tsunami 25.000 Japanners weg, en is de dodentol van Fukushima vooralsnog nul. Dodenrekeningen die de ideologie van hun rekenmeesters doorrekenen zullen volgen. We kennen echter de gevolgen van blootstelling aan lage dosis straling niet. Er bestaan drie modellen: een wiskundig model dat drempelloos doorrekent tot de allerlaagste dosis, hetzelfde model dat stopt bij lage dosis (met drempel) en een model van hormesis. Hormesis betekent prikkel. Zonder in de pas lopende cellen is veelcellig leven onmogelijk. Afweer tegen kanker is even oud als het veelcellige leven én ontstaan bij alomtegenwoordige achtergrondstraling. De prikkel van lage dosis straling activeert DNA-herstel. Hormesis voorspelt dat, zoals een beetje alcohol, een beetje straling gezond is. Je kunt een medische encyclopedie vullen met voorbeelden waar te veel dodelijk is, maar een beetje levensnoodzakelijk. Specifieke voorbeelden van hormesis als systeemprikkel zijn vaccinaties, minder hygiëne (beschermt tegen allergie en bepaalde kankers) en hongerstress (vertraagt veroudering in een veelheid van diersoorten). Zoals een drempelloos model een worst case speculatie is, is hormesis een best case speculatie. Worst case speculaties vormen echter het wezenskenmerk van een deskundigencultuur die leeft van overdrijving.

De media geven deskundigen een megafoon
om de angst uit te bazuinen

Zo berekent het RIVM dat in Nederland 2000 doden vallen door deze achtergrondstraling. De Gezondheidsraad ontdekt dat één Nederlander per 20.000 sterft door radon, een radioactief afvalproduct van het alomtegenwoordige uranium. Dat is hoger dan ‘het maximaal toelaatbare risico’ van één per miljoen. Het enige dat aantoonbaar is bij dergelijke extreem lage risico’s, is de dwaasheid van een opgehitste deskundigencultuur. Er moeten dan gezondheidwaarschuwingen komen tegen een verblijf in de Ardennen: om geologische redenen is daar veel radon. Of tegen zowat overal elders. In de best case speculatie geldt het tegendeel: in het stralingsarme Nederland zou een wat hogere dosis de kankersterfte doen dalen.

Ik schat de verdubbelingstijd van het aantal gezondheidsdeskundigen in de Nederlandse bevolking op twintig jaar, een conservatieve schatting. In een lineair en drempelloos model, zijn er dan volgende eeuw enkel nog gezondheidsdeskundigen om zich over de gezondheidsproblemen van andere gezondheidsdeskundigen te buigen. Voorwaar een angstaanjagend toekomstbeeld.

Luc Bonneux is epidemioloog

Klik hier voor alle bijdragen van de column Pinnekesdraad.