Laatste nieuws
Wetenschap

De planeet is ziek

Verstoringen van het leefklimaat bedreigen ook de volksgezondheid

4 reacties
Getty Images
Getty Images

Opwarming van de aarde, verlies aan biodiversiteit en milieuvervuiling hebben directe en indirecte gevolgen voor de volksgezondheid. Op onderzoek gebaseerde maatregelen moeten de ‘planetaire gezondheid’ bevorderen. Een begrip dat echter ook medisch activisme impliceert.

De cijfers zijn altijd weer indrukwekkend: het aantal mensen dat in extreme armoede leeft, is tussen 1950 en 2015 gedaald van 60 naar 10 procent van de wereldbevolking. En de gemiddelde levensverwachting steeg van 46 naar 72 jaar.

Maar die vooruitgang heeft wel een prijs, want is gepaard gegaan met een ontzagwekkende groei van de ecologische voetafdruk van de mensheid. Vervuiling, opwarming van het klimaat door uitstoot van broeikasgassen, schaarste aan zoet water, toenemend landgebruik en ontbossing, verstoorde bio­geochemische kringlopen (denk aan stikstofdepositie bijvoorbeeld) – ze zitten allemaal in de lift.

Volgens Samuel Myers, als principal research scientist verbonden aan Harvard T.H. Chan School of Public Health, liggen daaraan twee fundamentele processen ten grondslag: de snelle groei van de wereldbevolking, we zijn op weg naar 10 miljard mensen, en een sinds de jaren vijftig zeer sterke stijging van het bruto nationaal product (bnp) per hoofd van de bevolking. Vermenigvuldiging van beide factoren geeft een ontzagwekkende groei van het mondiale bnp te zien, een vanaf begin van de jaren vijftig vrijwel verticaal omhoog lopende grafiek. ‘Het biosysteem van de aarde heeft een enorm absorberend vermogen maar kent ook grenzen’, zei Myers onlangs tijdens een symposium van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW). Dat heeft niet alleen gevolgen voor het klimaat, maar ook voor de biodiversiteit: ‘De extinctie van soorten gaat duizendmaal sneller dan baselinesnelheid; ongeveer 1 miljoen soorten staan op het punt van verdwijnen.’

Ontwrichte ecosystemen

Eerder dit jaar plaatsten meer dan tweehonderd medisch-wetenschappelijke tijdschriften daarom een oproep aan wereldleiders om meer en sneller maatregelen te nemen tegen klimaatverandering. Niet alleen opwarming van de aarde, maar ook verlies aan biodiversiteit en milieuvervuiling hebben nu al een variëteit aan directe en indirecte effecten op de volksgezondheid. Hans Ossebaard, onderzoeker bij het Athena Instituut van de VU, wijst op de verhoogde blootstelling aan hitte en extreme weersveranderingen, zoals overstromingen, stormen of droogte. Verder zijn er de gevolgen van ontwrichte ecosystemen. Zo kunnen kleine wijzigingen in de gemiddelde temperatuur en neerslag grote gevolgen hebben voor de verspreiding van infectieziekten die via water of muggen worden overgedragen, zoals dengue, malaria en cholera. Zoönosen zijn zeer gevoelig voor veranderingen in de biofysische condities getuige de veranderende verspreiding van bijvoorbeeld malaria, schistosomiasis, leishmaniasis, dengue en de ziekte van Lyme, en de opkomst van spill-overziekten als covid-19, SARS en ebola. Ook de incidentie van niet-besmettelijke ziekten ontkomt niet aan klimaat- en milieuveranderingen: vervuiling van de lucht, aarde en water leidt wereldwijd tot naar schatting 9 miljoen extra sterf­gevallen per jaar, nog los van het feit dat ze leiden tot migratie, conflicten en daarmee samenhangende mentale gezondheidsproblemen (zie figuren 1 en 2).

Populair begrip

Planetary health is het begrip dat in dit verband vaak valt en dat in 2015 werd gemunt in een publicatie in The Lancet. ‘Een deel van de populariteit van het begrip komt voort uit het feit dat het in overdrachtelijke zin wordt gebruikt: onze planeet als ecosysteem is ziek’, legt Johan Mackenbach, emeritus hoogleraar maatschappelijke gezondheidszorg (Erasmus MC) uit. Maar het is daarnaast ook een term die een nieuw onderzoeksveld aanduidt. ‘Volgens sommigen is het oude wijn in nieuwe zakken’, zegt hij, ‘want identiek aan OneHealth of EcoHealth. Er is inderdaad een grote overlap. Ook OneHealth komt voort uit het besef dat de humane gezondheid beïnvloed wordt door de ecosystemen waarvan we deel uitmaken. Maar OneHealth houdt zich daarnaast ook bezig met de directe bestrijding van infectieziekten die losstaan van de mondiale klimaat- en milieuveranderingen, het onderwerp waar planetary health zich juist op focust.’

1. Planetaire Gezondheid

Het oerartikel over planetaire gezondheid is het stuk dat The Rockefeller Foundation-Lancet Commission on planetary health in juli 2015 publiceerde in The Lancet. De kortste definitie die de auteurs, onder wie Samuel Myers en Andy Haines, geven van het begrip luidt: ‘Planetaire gezondheid is de gezondheid van de menselijke beschaving en de toestand van de natuurlijke systemen waarvan die afhangt.’

Menselijke activiteiten zorgen voor fundamentele biofysische veranderingen in ten minste zes van die systemen:

1. verstoring van het mondiale klimaatsysteem;

2. wijdverbreide vervuiling van lucht, water en bodem;

3. snel verlies aan biodiversiteit;

4. veranderingen van biogeochemische cycli, waaronder die van koolstof, stikstof en fosfor;

5. veranderingen in landgebruik en bodem­bedekking; en

6. schaarste aan hulpbronnen, waaronder die van zoet water en bouwland. Die staan allemaal in wisselwerking met elkaar, en veranderen zo de kwaliteit van de lucht, het water, ons voedsel, de blootstelling aan infectieziekten en natuurlijke gevaren zoals hittegolven en overstromingen. Uiteindelijk beïnvloeden ze vrijwel elke dimensie van onze gezondheid.

Ziektelast

Er is veel wat we in dat opzicht nog niet weten. In opdracht van ZonMw hebben daarom in 2019 het RIVM, de Universiteit Maastricht en Wageningen University & Research al een kennisagenda klimaat en gezondheid opgesteld met allerlei vragen, zoals: wat is de (cumulatieve) huidige ziektelast door klimaatverandering in Nederland? En wat zijn de belangrijkste gezondheidsgevolgen en -risico’s voor verschillende bevolkingsgroepen? Johan Mackenbach is voorzitter van de adviescommissie planetary health die voor de KNAW gaat inventariseren welke wetenschappelijke kennis er nodig is. De leden hebben expertise op alle wetenschapsgebieden: medische en gezondheidswetenschappen, natuurwetenschappen, gedrags- en sociale wetenschappen, en geesteswetenschappen, want de bedoeling is volgens de KNAW ‘om productieve verbindingen te leggen tussen de betrokken disciplines en hun kennisagenda’s en de noodzaak om verduurzaming nog beter te laten doorklinken in de onderzoeksprioriteiten’. De commissie rondt haar werk af in juni 2022.

‘150-200 miljoen mensen lopen nu al het risico op zinktekorten in hun dagelijkse voeding’

Causale ketens

Mackenbach wijst op misschien wel de grootste wetenschappelijke uitdaging: vat krijgen op de enorme causale ketens, die zich over langere perioden uitstrekken. Samuel Myers geeft daar een paar voorbeelden van. ‘Toename van CO2 in de lucht leidt ertoe dat in rijst, graan en soja essentiële nutriënten als eiwitten, ijzer en zink afnemen. Dat op zijn beurt zal weer effect hebben op de gezondheidstoestand van mensen. 150-200 miljoen mensen lopen nu al het risico op zinktekorten in hun dagelijkse voeding; 1 miljard vrouwen en kinderen op ijzertekorten. En bij afname van het proteïnegehalte, stijgt het koolhydraatgehalte en dus de kans op hart- en vaatziekten.’ Ander voorbeeld van Myers: in Bangladesh stijgt het aantal vrouwen met zwangerschapseclampsie. Dat is het gevolg van een combinatie van zeespiegelstijging en slecht watermanagement, waardoor het zoutgehalte in het grondwater toeneemt. Nog een voorbeeld: het gebruik van pesticiden zorgt voor afname van de bijenstand, waardoor minder bestuiving plaatsvindt, wat weer leidt tot minder optimale opbrengsten van juist die voedingsmiddelen die mensen beschermen tegen hart- en vaatziekten en bepaalde kankersoorten.

In stukjes hakken

Mackenbach: ‘De standaardstrategie is om zulk onderzoek in stukjes te hakken. Dus in het ene onderzoek wordt gekeken naar de toename van pesticiden en de afname van de bijenstand. In een ander onderzoek kijkt men naar het effect daarvan op de nutriënten. In weer ander onderzoek naar die nutriënttekorten en de volksgezondheid. Maar dat geeft geen antwoord op de vraag in hoeverre en in welke mate gebruik van pesticiden tot gezondheidsschade leidt. Daarvoor is meer nodig, bijvoorbeeld rekenmodellen om de effecten over de gehele keten heen te kunnen kwantificeren. Met mijn achtergrond in de public health ben ik bovendien geneigd te vragen hoe de gevolgen van klimaatverandering of biodiversiteitsverlies zich verhouden tot de gezondheidsschade door roken, waaraan deze eeuw mondiaal nog ongeveer 1 miljard mensen zullen overlijden.’ Maar, zegt hij er onmiddellijk bij: ‘Ook al weet ik daar het antwoord nu niet op, we hebben geen keus klimaat- en milieuveranderingen zo beperkt mogelijk te houden.’

2. De effecten van klimaatverandering

Een overzicht van de gezondheidsrisico’s door klimaatverandering met de routes waarlangs die tot stand komen, samen met factoren die de omvang en het patroon van deze risico’s kunnen beïnvloeden. Bron: NEJM

Implementeren

Er is daarom ook veel toegepast onderzoek nodig. Een van de pioniers op het gebied van planetary health, arts en hoogleraar Andy Haines (London School of Hygiene and Tropical Medicine), hamert er voortdurend op dat er meer kennis nodig is over hoe maatregelen het best te implementeren, want de beschikbare evidencebased kennis is in de praktijk vaak te abstract om lokaal of regionaal te kunnen gebruiken. Onderzoek daarnaar heeft volgens hem ten onrechte een lage status. Het realiseren van een gezonde leefomgeving is immers maatwerk, want sterk afhankelijk van de lokale context: welke partijen breng je samen, hoe betrek je bewoners, wat is de rol van de GGD?

Grote kloof

Intussen is er een grote kloof tussen wat de wetenschap inmiddels weet en de politiek doet. Niet voor niets is planetary health, behalve een veld van onderzoek, onderwijs en praktische maatregelen, van meet af ook ‘een medisch-activistische beweging’, merkt Hans Ossebaard op. Mackenbach ziet dat ook zo en verwacht niet dat ‘zijn’ KNAW- commissie ‘tevreden zal zijn met louter een lijstje openstaande onderzoeksvragen’. Versterken van het gevoel van urgentie dat een snelle transitie naar een klimaat­neutrale maatschappij nodig is, hoort daar ook bij, volgens hem. ‘Ik heb ooit een ladder van politieke betrokkenheid van wetenschappers gemaakt’, zegt Mackenbach. ‘Op de laagste sport beperk je je tot communicatie over je bevindingen met je collega’s, op de bovenste sport probeer je zelf minister te worden. Ergens daartussenin is wat mij betreft de juiste positie.’

Hij gelooft dat transformatieve, diep ingrijpende veranderingen in onze productiewijzen noodzakelijk zijn en heeft zijn hoop onder meer gevestigd op ‘sociale kantelpunten’. ‘Zo’n kantelpunt in ons gedrag kan bijvoorbeeld optreden als we het gebruik van fossiele brandstoffen immoreel gaan vinden. Vergelijk het met het inmiddels toch breed gedeelde gevoel dat roken vies is. Ik zie het in kaart brengen van de gezondheidseffecten van klimaatverandering, hier en elders in de wereld, en in volgende generaties, als een van de mogelijke bijdragen daaraan.’

Lange handelsketens

Johan Mackenbach benadrukt in dat opzicht de ‘advocacy-rol’ die artsen hebben, omdat zij bij uitstek geschikt zijn om publiek en politiek te overtuigen van die gezondheidsrisico’s. En de zorgsector moet ook zelf aan de slag. In Nederland is die immers verantwoordelijk voor 7 procent van de landelijke CO2-uitstoot. De zogeheten Green Deal die in de sector is afgesloten, heeft nu een wel heel beperkte focus, vindt Mackenbach: ‘De afspraken gaan alleen maar over het energiegebruik in gebouwen. Een groot deel van de CO2-uitstoot heeft echter te maken met het transport van personeel en patiënten, of met de producten die worden gebruikt. 55 procent reductie in 2030 gaan we op deze manier niet halen.’ Uit eigen onderzoek weet hij dat veel producten die de zorg gebruikt ons via lange handelsketens bereiken. ‘Ketens die vaak beginnen in Afrika of Latijns-Amerika op plekken waar diersoorten uitsterven dankzij de mijnbouw die daar plaatsvindt of het kappen van oerwoud.’

VU-onderzoeker Hans Ossebaard ziet verduurzaming in de zorg zelfs als zorginnovatie: ‘In de omschrijving van “passende zorg” ontbreekt nog duurzaamheid. Ik vind dat milieu-impact een dimensie van zorgkwaliteit zou moeten zijn, naast factoren als effectiviteit, doelmatigheid en/of toegankelijkheid. In het Verenigd Koninkrijk wordt daar al mee gerekend.’ 

Zes adviezen

The Lancet Countdown, waarin jaarlijks de voortgang op het gebied van gezondheid en klimaatverandering wordt bijgehouden, was drie jaar geleden de basis voor de volgende aanbevelingen:

  1. Lokale, regionale en nationale overheden moeten in al hun beleidsvoornemens de gevolgen voor de gezondheid meewegen.
  2. Het onderwerp klimaatverandering en gezondheid moet snel een plaats krijgen in het curriculum van alle medische en verpleegkundige opleidingen.
  3. Er moeten methoden komen die systematisch de ecologische voetafdruk van alle zorginstellingen meten.
  4. De Nederlandse overheid moet, zoals ook het voornemen is, daadwerkelijk alle kolencentrales hebben gesloten in 2030.
  5. Bevorder een gezonde, duurzame manier van vervoer, en verminder zo luchtvervuiling en uitstoot van broeikasgassen.
  6. Breid in stedelijke gebieden de groen­voorziening uit, zodat er meer mogelijkheden zijn voor recreatie in het groen en verlaag zo de kans dat in (extreem) hete zomers urbane gebieden een soort hitte-eilanden worden.

Bronnen:

Myers, S.S. (2017). Planetary health: protecting human health on a rapidly changing planet. The Lancet, 390(10114): P2860-2868

Hinchliffe S, Manderson L, Moore M. (2021). Planetary healthy publics after COVID-19. The Lancet Planetary Health, 5:e230–236.

ZonMW, Kennisagenda Klimaat en Gezondheid, mei 2019.

Lancet Countdown - Policy Brief for the Netherlands, 2018.

Lees ook

Wetenschap armoede milieu duurzaamheid planetary health
  • Henk Maassen

    Henk Maassen is journalist bij Medisch Contact, met speciale belangstelling voor psychiatrie en neurowetenschappen, sociale geneeskunde en economie van de gezondheidszorg.  

Op dit artikel reageren inloggen
Reacties
  • A. Beijst

    public health, Bakkum

    De vragen van M.K.F Sommer zijn de wortels van het klimaat probleem.

  • J.M. Keppel Hesselink

    pijnarts, Bosch en Duin

    Een super belangrijk onderwerp.

    Als arts en bioloog zou ik echter niet focussen op zinktekorten bij subpopulaties van de homo sapiens (....), maar heet sterk en krachtig het verlies aan biodiversiteit op nummer een zetten, als belangrijkste aand...achtspunt. Veel belangrijker dan de gezondheid van delen van de mensheid. Waarom? Omdat de stabiliteit van onze gehele menselijke maatschappij en de gehele levende have op de aarde afhankelijk is van die biodiversiteit.

    Nu de biodiversiteit zo sterk afneemt, storten stuk voor stuk ecosystemen in en verdwijnen. Ecosystemen verlenen stabiliteit aan onze gehele biosfeer. Elk in elkaar stortend ecosysteem vermindert de flexibiliteit van het gehele systeem, de bufferwerking wordt kleiner en kleiner. En elke chemicus weet dat een buffer ineens in elkaar kan storten. Zo ook is onze gehele biosfeer een metastabiel evenwicht. Een extra schakel die omvalt kan een domino effect te weeg brengen. En momenteel zijn er allerlei dreigend positieve biofeedbackloops geactiveerd, waardoor dominosteen na dominosteen omvalt.

    Denk even aan deze biofeedback loop: temperatuur stijging en droogte geeft meer bosbranden geven meer locale verhitting geven minder buffer capaciteit door de afwezigheid van schaduw en fotosynthese-capaciteit van het gebied geeft meer verbranding van de aarde door de zon geeft meer uitdroging geeft meer warmte lokaal geeft meer bosbranden.....

    Het is niet zo van och arme beestjes die verdwijnen...Nee het is de essentieel noodzakelijke bescherming van de mens en de planeet in de vorm van stabiele ecosystemen die verdwijnen. De steeds grotere oscillatie van ernst van recent rampen spreekt al boekdelen. Voor hen die kunnen lezen!!!

  • O.N. Lieshout

    Orthopedisch chirurg, Ermelo

    In de lijn van dit artikel kan ik iedereen de documentaire "Seaspiracy" op Netflix van harte aanbevelen.
    Stuitend om te zien hoe we bezig zijn om plastic flesjes uit de oceaan te houden met statiegeld terwijl de echte plastic vervuiler: de VISSERIJ,... moedwillig volledig buiten beeld gehouden wordt door overheden en EU. Puur economisch belang. Als de voorspellingen, van ons vernietigende visgedrag (thrawlers), uitkomen hebben we over 27 jaar lege en dode oceanen. Dan is de long van de aarde dood (75% CO2 absorptie vs 25% Amazone regenwoud). Dat zou betekenen dat onze generatie al de enorme effecten op gezondheid en misschien zelfs wel op overleven van onze soort gaat meemaken. Met de toenemende welvaart is ons excessief consumptief gedrag exponentieel gegroeid. Zelfs the sky is niet meer de limit. Daar zullen we echt en stap in terug moeten doen allemaal. Medici en wetenschappers zullen wereldwijd het voortouw moeten nemen in radicale verandering van denken om het tij te keren. De politiek hangt nog veel te veel aan het economisch belang om echt stappen te (willen) maken.

  • M.K.F. Sommer

    H A, Curacao

    Zou het niet zijn dat wij zelf ziek zijn in de westerse maatschappij , door zijn/onze manier van denken en handelen?
    Zou het niet zijn dat we steeds verder van de natuur verwijderd raken, doordat we de intrinsieke waarde van de natuur niet doorheb...ben ( van kleins af aan geleerd hebben) ?
    Is het niet het systeem van de grootste naties ter wereld die zijn burgers zo natuur vreemd (lees vooral ook :verslaafd aan energie) hebben gemaakt, dat bijv. in het Westen iemand 100 maal zo veel energie meent te kunnen gebruiken vergeleken met iemand die in het Oosten woont en ook gelukkig is?
    Is het niet zo dat democratie een denkbeeld is van mensen die hun handen vrij hadden (Griekenland). Terwijl e.e.a. toen functioneerde door slaven arbeid?
    Is het niet zo dat de fossiele brandstoffen langzaam de be powering werden van onze moderne slaven? De stoommachine, explosie motor,lopende band, robotten etc. Is het de prijs van je handen vrij hebben ,die we moeten betalen?

 

Cookies op Medisch Contact

Medisch Contact vraagt u om cookies te accepteren voor optimale werking van de site, kwaliteitsverbetering door geanonimiseerde analyse van het gebruik van de site en het tonen van relevante advertenties, video’s en andere multimediale inhoud. Meer informatie vindt u in onze privacy- en cookieverklaring.