Psychosomatiek bestaat niet meer
42 reactiesTot 10 procent van de patiënten die covid-19 hebben gehad, geneest niet maar komt in een ziektebeeld met vermoeidheid, spierzwakte, benauwdheid, overprikkelbaarheid, cognitieve stoornissen en concentratieproblemen. Collega’s die zich het lot van deze patiënten aantrekken, benadrukken dat er nog maar weinig bekend is over de ziekte long covid.
In het programma Pointer (Langdurig geveld door corona | KRO-NCRV) wordt uitgelegd dat patiënten die thuis ziek zijn geweest door SARS-CoV-2, na een aanvankelijke genezing terugvielen en zieker in plaats van gezonder werden. Ze voelen zich niet erkend, niet begrepen, omdat bij lichamelijk en aanvullend onderzoek geen afwijkingen worden gevonden die de klachten voldoende kunnen verklaren. Het klassieke SOLK-beloop.
Over SOLK hebben we ongeveer tien jaar geleden een richtlijn geschreven. Hoewel er ook wel iets te zeggen is voor de oude concepten copingstyle, draagkracht en draaglast bij een gestoorde revalidatie na covid, is het oorzakencomplex van chronische onverklaarde klachten volgens de richtlijn het beste te begrijpen door het hanteren van het biopsychosociale model. De biomedische, psychologische en socioculturele deeloorzaken zijn ieder weer onder te verdelen in predisponerende, precipiterende en perpetuerende factoren.
Een ziekte (disease) is iets anders dan ziek-zijn (illness) en een revalidatie is altijd een biopsychosociale aangelegenheid. Op het moment dat de hierboven vermelde algemene klachten hun intrede doen, is de biomedische oorzaak al onbelangrijk geworden. Je ziet deze beelden net zo goed na ongevallen (whiplash, post commotioneel syndroom) als na infecties (EBV, covid, Q-koorts) en ze zijn altijd onverklaard in die zin dat er veel meer mensen zijn die ze niet hebben dan mensen die vastlopen. Voor de duidelijkheid zet ik een paar oorzaken waaraan we zouden kunnen denken hieronder in een vereenvoudigde matrix:
Long covid | Biomedisch | Psychologisch | Sociocultureel |
---|---|---|---|
Voorbestemmend | Obesitas, longlijden | Divers | Collectieve angst |
Uitlokkend | Covid, stress, HPA as | Covid, angst, stress | Covid-maatregelen |
Onderhoudend, bestendigend | Weefselschade, (autonome) disfunctie | Onzekerheid, somatische fixatie | Werkgelegenheid, economische druk |
Natuurlijk is dit model per patiënt verschillend en natuurlijk heeft het weinig zin om hard na te denken over de bovenste twee rijen, waaraan je inmiddels immers niet veel meer kunt doen. Maar zoals altijd is het opvallend dat angstvallig wordt vermeden te praten over de psychologische componenten. Die zijn immers een zwaktebod. Lees de recente schrijnende blog van Menno Oosterhoff. De NVAB zegt zelfs dat ze patiënten niet willen stigmatiseren. Sinds we allemaal epidemioloog en arts zijn, en nu een medische blik ons allemaal gegund is, bestaat psychosomatiek niet meer.
Terwijl de oplossing zo voor de hand ligt: optimaliseer het lichamelijk functioneren middels medische maatregelen en graded activity (als onderdeel van cognitieve gedragstherapie), gebruik een vorm van psychotherapie en beperk de economische malaise waarin patiënten zijn terechtgekomen. Het gaat er niet om wiens schuld het is; het gaat erom dat we mensen beter maken.
lees meer van emile keuter
Marlies van Hemert
Arts, niet praktiserend, Woudrichem
@Carine den Boer, ik heb nog wat vragen nav uw reactie
1. CDB: "Storend dat je steeds hoort en leest dat artsen en andere zorgverleners niet begrijpen waardoor langdurige klachten na covid-19 komen en dus ook niet weten wat ze er aan moeten doen...."
REACTIE: We weten toch ook gewoon niet zo goed wat het mechanisme is achter postinfectieuze klachten en daardoor zijn er nog weinig behandelopties? Er zijn soms wel wat symptomatische opties, maar waar doelt u precies op? Wat zijn volgens u dingen die bewezen effectief zijn in de behandeling van long COVID?
2. CDB: "En dat terwijl er toch zo'n mooie zorgstandaard SOLK ligt en er allerlei richtlijnen zijn voor langdurige vermoeidheid, oa na Q-koorts."
REACTIE: Kunt u uitleggen welke onderdelen uit de zorgstandaard of andere richtlijnen u zo goed vindt voor patiënten met bijv Q-koorts en long COVID?
3. CDB: "Als er iets is wat herstel belemmerd is dat mensen met langdurige klachten zich niet erkend voelen en niet begrijpen waardoor de klachten komen en dus ook niet weten wat ze moeten doen voor hun herstel. Als we met zijn allen het biopsychosociaal model toepassen is er veel gezondheidswinst te behalen door een sneller herstel."
REACTIE: Ik heb eerder op deze blog gereageerd, waarin ik een lijst heb gemaakt met wensen van patiënten. Heeft u die gelezen toevallig? Ben benieuwd wat u daarvan vindt. Ik merk namelijk dat er heel weinig weerstand is tegen het gebruik van het biopsychosociale model bij langdurige klachten. Het probleem zit 'm in het feit dat er onjuiste psychosomatische aannames worden gedaan (o.a. vanuit SOLK-richtlijnen) en dat daardoor het biomedische stuk te weinig aandacht krijgt. Dat resulteert in niet-passende zorg en het maakt dat patiënten zich niet serieus genomen voelen. De crux zit 'm naar mijn idee echt in het juist gebruiken van het BPS model.
Anil van der Zee
n.p., Amsterdam
Beste Carine den Boer,
Ik snap dat u als medeauteur van de SOLK standaard 2018 deze als mooi omschrijft, maar als ME patiënt ben ik er toch minder van onder de indruk. De standaard verwijst naar de CGT en GET Cochrane reviews maar curieus genoeg ...hebben jullie het addendum van de AHRQ uit 2016 volledig weggelaten. In dit addendum van de medische evidentie met betrekking tot ME zwakken ze hun eerdere conclusies over de effectiviteit van CGT/GET af.
Het AHRQ stelt nu dat het gebruik van de Oxford-definitie een hoog risico inhoudt dat men patiënten includeert die aan vermoeidheid lijden door een andere ziekte of waarbij de klachten na verloop van tijd spontaan verdwijnen. Verder wordt opgemerkt dat er in de literatuur nauwelijks studies zijn die de effectiviteit van interventies evalueren bij individuen die voldoen aan de (strengere) casusdefinities die zijn geformuleerd voor ME of ME/CVS.(1)
Er is veel kritiek geweest op de Cochrane reviews aangezien ze niet ingaan op de uiterst teleurstellende objectieve uitkomstmaten die niet overeenkomen met de "positieve" subjectieve. De objectieve laten geen significante tot geen vooruitgang zien.
Verder waren er slecht op elkaar afgestemde controlegroepen, vertrouwend op een onbetrouwbaar vermoeidheidsinstrument als primaire uitkomst, wisselen van uitkomst, p-hacking, negeren van bewijs van schade, enz.(2,3)
De CGT review wordt nu door Cochrane bestempeld als verouderd en ze werken aan een volledig nieuwe GET review.(4)
Gezien er voor een deel van de long-COVID patiënten er een overlap met ME symptomen is, is misschien deze informatie van de CDC, ME specialisten en fysiotherapeuten met long-COVID relevanter en zal mijns inziens daarmee voor minder iatrogene schade zorgen.(5,6,7,8)
1. http://bit.ly/31AYJG3
2. http://bit.ly/3bSEhGd
3. http://bit.ly/2RLyQ4L
4. http://bit.ly/3wDiwSJ
5. http://bit.ly/3bSJWvA
6. http://bit.ly/3yCV6i0
7. https://longcovid.physio
8. http://bit.ly/3aNBvR6
Carine den Boer
huisarts en onderzoeker, Hoorn
Beste Emile,
Je column is me uit het hart gegrepen. Buitengewoon storend dat je steeds hoort en leest dat artsen en andere zorgverleners niet begrijpen waardoor langdurige klachten na covid-19 komen en dus ook niet weten wat ze er aan moeten doen.... En dat terwijl er toch zo'n mooie zorgstandaard SOLK ligt en er allerlei richtlijnen zijn voor langdurige vermoeidheid, oa na Q-koorts. ( https://www.ggzstandaarden.nl/zorgstandaarden/somatisch-onvoldoende-verklaarde-lichamelijke-klachten-solk/introductie). Als er iets is wat herstel belemmerd is dat mensen met langdurige klachten zich niet erkend voelen en niet begrijpen waardoor de klachten komen en dus ook niet weten wat ze moeten doen voor hun herstel. Als we met zijn allen het biopsychosociaal model toepassen is er veel gezondheidswinst te behalen door een sneller herstel.
Piet van Loon
Orthopeed/ houdingsdeskundige, Oosterbeek
@emile. De oprisping met een politiek historisch tintje laat ik aan jezelf. Virchow zelf heeft er met zijn Fortschrittpartei voor gezorgd dat de kracht van de preventieve geneeskunde leidend werd in de "politiek". Misbruik door de nazi's hebben de a...rtsen nooit voorzien. Corona heeft ons veel geleerd, vooral dat slechts het teruggrijpen op aloude hygiënemaatregelen onze eerste en misschien tot heden onze beste verdedigingslinie vormde. Dat overheden geconfronteerd werden met gekrakeel onder artsen en wetenschappers leverde inderdaad ook groteske tegenstellingen tussen "volgers" op.
Dat 'zitten' en hypokinesie met hun directe en indirecte inwerking (remmend!) op de neurotransmitterhuishouding en het neurohormonale apparaat zich bij de al decennia oplopende leefstijl van de jeugd voor verminderde functionaliteit en kwaliteit van het steun-en bewegingsapparaat, maar wel degelijk ook van het CZS, zorgen, zal in de neurologie toch ook niet als vreemd overkomen?
Na 35 jaar kinderen, adolescenten en volwassenen onderzoeken, begeleiden en behandelen met hun houdingsgerelateerde aandoeningen is de opkomst van SOLK en het groeiend contigent neurotransmitterhuishoudingsstoornissen ( autisme, ADHD, depressie etc.) mij op gaan vallen als trend in aan leefstijl gebonden achterblijven van optimalisatieprocessen. Zelfs het RIVM is op de sedentaire leefstijl van de jongere generaties gaan wijzen als aanjager van incidentiestijgingen tot die van kanker( mamma -en prostaat) bij steeds jongeren mensen aan toe. We zijn toe aan de herintroductie van de Gezondheidsleer in de Geneeskunde. Oude wijn in nieuwe zakken.
"Kritiek" uit eigen vakkring is me niet vreemd geworden, maar het heeft me jaren gekost om het "wel even meedoen" van IGJ als Inquisitievehikel, gepareerd te krijgen.
emile keuter
neuroloog, fluitenberg
@ van loon. ja, het kennisgebied rond houding en bewegen uit het Duitstalige gidslandgebied (van Vilnius tot Basel) heeft al eerder gepoogd ons een gezondere en weerbare jeugd te geven. ik zou het anders willen formuleren. waarom zie ik altijd zoveel... inhoudelijk irrelevante reacties onder mijn blogjes? zo moeilijk is het toch niet? er zullen toch wel meer collega's zijn die zien dat we op dit moment een nieuw SOLK syndroom aan het ontwikkelen zijn? niet omdat we niet rechtop lopen en zitten, maar omdat het medische perspectief ingewisseld is voor de internetwijsheid van mensen die een jaar geleden het woord epidemiologie nog niet foutloos konden schrijven.
Piet van Loon
Orthopeed/ houdingsdeskundige, Oosterbeek
Een verwarrende discussie, waar je vanuit common sense denken niet heel veel mee kan. Hoe komen we aan zoveel "onbegrijpelijke beelden"? En waarom "komen de dokters er niet uit"? Het kan toch niet zo moeilijk zijn? "Psychosomatiek" kent natuurlijk i...n ieder individu, net als goed beschreven aandoeningen, ook groei- en ontwikkelingsprocessen. Zelfs prodromen. Kennen we die wel? Zijn die allemaal wel goed gelopen in de groeifase van het individu?? En als nu bij de meerderheid van de individuen eens duidelijk wordt, dat de groeiprocessen naar gezonde anatomie en functionaliteit niet meer goed, dus zeker niet optimaal verlopen zijn, waar komen we dan met de volksgezondheid en de zorgvragen en- kosten uit? Herkennen we de prodromen niet meer zoals moeders en onderwijzers die vroeger wel zagen en konden bijsturen? Hebben de grote verlichtingsfilosofen, pedagogen, hygiënisten, maar juist de beroemde arts dr. Maria Montessori die gezonde ontwikkeling naar lichaam en geest niet uitgelegd?
Zijn we in geneeskundig denken de afgelopen zestig jaar nog wel bij de les gebleven, die we de eeuw ervoor in Europa opbouwden? Hygiënisch denken en handelen met name in het nu verlaten kennisgebied rond houding en bewegen is ons uit het Duitstalige gidslandgebied (van Vilnius tot Basel) een steeds gezondere en weerbare jeugd gaan geven, waar common sense, ouderliefde en structuur in het onderwijs een grote coalitie probeerden te vormen Deze werd bij ons door Mammoetwet (o.a. loslaten Duits en "gymnastiek") , liberalisering, individualisering, zitten (Maxicosy's, TV, en nog heel veel meer, tot de beeldschermen de rest deden, tot vaporiseren gebracht. Bij het uitpluizen, waarom we in de orthopedie zijn vergeten, waarom we scoliose, kyfose, en rugpijn krijgen, kwam dit bredere ontwikkelings-geneeskundig denkveld weer boven water. De lichamelijke en geestelijke opvoeding horen synchroon begeleid te worden. Daar ligt de preventiekracht van de geneeskunde. Ruzie maken aan de achterkant niet!
Auke Tinselboer
Apotheekhoudend huisarts, Slagharen
Eens. Dank voor uw bijdrage and keep up the good work!
Désirée Hairwassers
Patient advocate borstkanker en erfelijke aanleg voor borst- en eierstokkanker, HUISSEN
Ik denk niet dat verder discussiëren veel zin heeft. Jammer maar het is niet anders.
Auke Tinselboer
Apotheekhoudend huisarts, Slagharen
Gestrekt been is prima, evenals uw mening dat u andere reacties waardevoller vindt, maar hier ontbrak mijns inziens toch wel aan niveau en fatsoen. U stelt en veronderstelt op vooringenomen wijze van alles in plaats van dat om verduidelijking vraagt.... Ja, mijn reactie sloeg inderdaad terug op uw reactie op Keuter. U legt me woorden in de mond die ik niet zeg. U verwijt mij badinerend gedrag, maar de reacties teruglezend vind ik het meer terug bij u dan bij mij. Dokters drukken mensen niets door de strot. Dat ik u zou betichten van SOLK kan ik nergens terugvinden en de bal terugkaatsend lijkt me dat pas confirmation bias.
De dramadriehoek is bij SOLK nooit ver weg. Patiënt voelt zich slachtoffer en klaagt aan en de dokter maakt het erger door te gaat redden in plaats van hulp te bieden. Een drama, oftewel een onafwendbare noodlottige afloop die je voelt aankomen is het gevolg. U klaagt aan in uw reacties en vertoont ook slachtoffergedrag: dokters willen niet luisteren en nemen niet serieus en daar zijn patiënten het slachtoffer van. Ik geef toe, dat het een beetje vals is, maak ik heb u er in laten lopen: ik ben even gaan redden: tut, tut het is allemaal zo erg niet: et voilà het drama is daar. U vroeg deze hulp niet en nu heeft u helemaal geen behoefte meer aan mij. U wenst betere zorg door dokters, maar door zo tegen de schenen te schoppen van diezelfde dokter enthousiasmeert u die niet. Eerder bereikt u het tegenovergestelde en dat kan de bedoeling niet zijn. Ik hoop dat u de parallel ziet en dat u er uw voordeel mee doet, al was het maar voor de patiënt, waar we het beide voor doen.
Auke Tinselboer
Apotheekhoudend huisarts, Slagharen
De beklemtoning van nergens, met een accent aigu, en vervolgens nog eens herhalen van nergens kwam op mij schreeuwerig over. Elke diagnose is een waarschijnlijkheidsdiagnose binnen een differentiaaldiagnose. Een diagnose op zich is een geïnterpreteer...de samenvatting obv een educated guess. Daarin zit intrinsiek verbonden dat je als dokter nooit 100% zeker van je zaak kunt zijn en dat zijn we we dan ook nooit. Zoals ik al aangaf zijn we meestal te dom om alles te kunnen overzien. Tegelijkertijd moet er vroeg of laat nog wel beslist worden en dat gaat niet feilloos. Dat een dokter er niet het beste van probeert te maken wat ie in zich heeft, vind ik een rare gedachte. Succes smaakt echt beter dan geen succes. Succes is alleen niet altijd te realiseren, ook al doe je als patiënt èn dokter nog zo je best.
Désirée Hairwassers
Patient advocate borstkanker en erfelijke aanleg voor borst- en eierstokkanker, HUISSEN
Ah, als Tintelboer alleen daarop doelt, dan begrijp ik het een beetje. Ik zie in mijn reactie weinig geschreeuw hoor en ook geen pathologische trekjes. Wie kaatst kan de bal verwachten. Ook mij is het gestrekte been (zoals die van jou in de blog) nie...t vreemd.
Waardevoller vond ik alle andere reacties. Ik zeg het nogmaals, je kunt nooit met 100% zekerheid zeggen dat er echt geen lichamelijke oorzaak is voor op dat moment onverklaarde lichamelijke klachten. De geschiedenis staat bol van de ontdekkingen. Bescheidenheid past dus. Het is ook prima om de onzekerheid daarover te laten. Ook moet de zorgbehoefte/zorgvraag leidend zijn bij het aanbod. Psychologische is niet voor iedereen passend. Het kan passend zijn als men op zoek is naar hulp bij acceptatie of verwerking. Het helpt niet bij veel andere vragen die Marlies zo mooi opsomde. Daarbij is het ook nog eens zo dat je 'acceptatie' of 'mentale groei' niet kunt forceren, zeker niet als arts, ook al zou je het mensen gunnen. Gras groeit niet harder als je eraan trekt.
Of dit het laatste woord is, is niet aan mij. Ik ben niet geïnteresseerd in gelijk krijgen. Ik ben alleen geïnteresseerd in betere zorg voor patiënten die nu niet begrepen worden en soms zelf uitgelachen en weggekeken worden. Van uitlachen en wegkijken is immers nog nooit een patiënt opgeknapt.
emile keuter
neuroloog, amsterdam
@ Hairwassers. misschien doelt dokter Tinselboer op uw commentaar:
"Schadelijke blog. Jaren bijscholing en literatuur gemist."
hij noemde dat geloof ik hoon en diskwalificatie. vind ik inderdaad goed geformuleerd en beter dan de formuleringen d...ie in mijn hoofd opkwamen toen ik het las. ik besef dat ik u hiermee het laatste woord geef. ik hoop dat u het verstandig gebruikt.
Désirée Hairwassers
Patient advocate borstkanker en erfelijke aanleg voor borst- en eierstokkanker, HUISSEN
Heer Tinselboer, daarbij, u maakt de denkfout dat ikzelf onverklaarde lichamelijke klachten zou hebben. Dat is niet zo. Je hoeft iets niet zelf te ervaren om de complexiteit van een probleem te onderzoeken, te begrijpen en te pleiten voor betere zorg... en hulp.
Désirée Hairwassers
Patient advocate borstkanker en erfelijke aanleg voor borst- en eierstokkanker, HUISSEN
Beste heer Tinselboer, er wordt nergens geschreeuwd. Dat u dat meent te zien en dat het bevestigt wat u al dacht, is merkwaardig. Mooi voorbeeld van Confirmation bias. Helaas gaat u volledig voorbij aan de inhoud van de reacties namelijk dat je nooit... met 100% zekerheid kunt weten dat aanhoudende lichamelijke klachten géén lichamelijke oorzaak hebben en dat patiënten met aanhoudende lichamelijke klachten 'acceptatie en psychologische hulp' door de strot duwen contraproductief en schadelijk is. De boosheid van patiënten, die ik ook herken en die niet gemakkelijk is om mee om te gaan, wordt waarschijnlijk grotendeels veroorzaakt door exact deze badinerende houding van sommige artsen. Gelukkig zijn er genoeg artsen die wel goed luisteren en adequate, bij de zorgvraag passende hulp bieden.
Désirée Hairwassers
Patient advocate borstkanker en erfelijke aanleg voor borst- en eierstokkanker, HUISSEN
Beste heer Tinselboer, er wordt nergens geschreeuwd. Dat u dat meent te zien en dat het bevestigt wat u al dacht, is merkwaardig. Mooi voorbeeld van Confirmation bias. Helaas gaat u volledig voorbij aan de inhoud van de reacties namelijk dat je nooit... met 100% zekerheid kunt weten dat aanhoudende lichamelijke klachten géén lichamelijke oorzaak hebben en dat patiënten met aanhoudende lichamelijke klachten 'acceptatie en psychologische hulp' door de strot duwen contraproductief en schadelijk is. De boosheid van patiënten, die ik ook herken en die niet gemakkelijk is om mee om te gaan, wordt waarschijnlijk grotendeels veroorzaakt door exact deze badinerende houding van sommige artsen. Gelukkig zijn er genoeg artsen die wel goed luisteren en adequate, bij de zorgvraag passende hulp bieden.
Auke
Apotheekhoudend huisarts, Slagharen
Geachte mevrouw Hairwassers,
het schreeuwen in uw reactie, alsmede het op de man spelen, doet vermoeden dat ik dichter bij de waarheid zat dan u aanstond. Zoals ze in mijn deel van het land zouden zeggen: loat goan. Overigens ook een werkzame houdin...g bij frustraties agv Solk.
Désirée Hairwassers
Patient advocate borstkanker en erfelijke aanleg voor borst- en eierstokkanker, HUISSEN
Beste heer Tinselboer, nérgens was dat de strekking. Nergens. Dat u dat meent te lezen, is opvallend en merkwaardig. Zorgelijk ook. Het doet geen recht aan het onderwerp en aan de discussie. Ik kan nu allerlei diagnoses op uw gedrag plakken maar dat ...laat ik liever over aan experts.
Auke Tinselboer
Apotheekhoudend huisarts, Slagharen
Opvallend welk een emoties dit onderwerp altijd weer oproept. En vrijwel altijd met een ondertoon van dokters die niet willen i.p.v. niet kunnen. Iemand als Keuter verdiept zich in de problematiek en als dank is daar hoon en diskwalificatie. We als z...ijn dokters vaak te dom om alles op te kunnen lossen en heel soms te slim om niet alles op te willen lossen. Helaes pindakaes, heb je het daar als patient maar mee te doen, bij gebrek aan een beter alternatief. Het goede nieuws is dat de meeste klachten vanzelf over gaan en dat van het deel wat dan nog over blijft dokters vaak nog wat verlichting kunnen brengen. Het zal altijd zo zijn dat er niet oplosbare klachten zullen zijn en wel of niet verklaarbaarheid zal niet 100% dat probleem oplossen. Acceptatie is dan al wat er is, hoe vervelend en moeilijk dan ook. En ook dat zal niet altijd lukken, maar om dan de drama driehoek te creëren door de dokter te diskwalificeren en te stellen dat de dokter dat de dokter je niet serieus neemt, gaat je als patient niet helpen. Je neemt dan de dokter niet serieus en als je pech hebt is ie net een mens en gaat ie wel redden. Dan ben je als patiënt pas echt in de aap gelogeerd.
emile
neuroloog, Amsterdam
Anil, bedankt voor deze reactie. inderdaad hoeft niemand een danser uit te leggen waar geest en lichaam elkaar raken. ik zou daar heel graag meer van je over willen horen dus ajb beschouw dat als een uitnodiging. ik ga verder onder de blog van menno ...over solk. dus (nog) niet over cvs. emile
Menno Oosterhoff
Psychiater, THESINGE
Mijn blog over SOLK staat online. https://www.medischcontact.nl/opinie/blogs-columns/blog/solk-is-eigenlijk-ok.htm?forum=70594
Ik wil Marlies van Hemert complimenteren met haar uitstekende reactie. Heel erg goed.
En Anil heeft gelijk, dat zelf iet...s meemaken maakt dat je het meer serieus neemt. Als iemand anders een fles niet kan openkrijgen dan zeg ik ook: Geef mij maar even." Als het mij dan ook niet lukt dan pas zeg ik: Verrek, dat ding is echt niet open te krijgen.
Problemen van een ander lijken altijd makkelijker op te lossen dan wanneer je ze zelf hebt.
Anil van der Zee
n.p., Amsterdam
Dhr Keuter schrijft: "Ik vind dat mensen die geen oog hebben voor psychologie, maar alleen voor het lichaam, zichzelf niet serieus nemen. praat maar eens met topsporters."
Ik ben voormalig professioneel balletdanser/topsporter en een psychologie f...an. De verbinding tussen lichaam en geest is bij ons dansers hoog ontwikkeld. Ik vergelijk chronisch ziek zijn ook met topsport vanwege het dagelijks moeten werken aan deze connectie. Chronisch zieken wijzen op deze connectie of psychologische factoren is m.i. een soort van "preaching to the choir".
We weten aan de hand van de eerder genoemde studies dat ME en long-COVID (LC) patiënten, mits de medicus waar ze mee spreken de ervaring valideert, prima over deze aspecten spreken. Deze worden niet vermeden. Ook weten we aan de hand van deze studies dat ME patiënten, en een substantieel deel van de LC patiënten post-exertional malaise hebben. Ze worden zieker als ze over hun grenzen gaan. Daarmee is pacing het devies. Het voorstellen van graded activity als "oplossing" sluit mijns inziens niet aan bij het voortschrijdend inzicht dat we hebben. Dat heeft opzich weinig te maken met het wel of niet serieus nemen.
Ik sprak onlangs een arts die na een infectie ook niet herstelde en kwam met een mooie uitspraak. "You only get it when you get it!"
Een interessant kwalitatief onderzoek, artsen met LC.
"Previous studies suggest that when a doctor develops a condition, such as CFS/ME, they are more likely to believe in that condition subsequently. Doctors in this study reflected that they had a better understanding of the experiences of those who had ‘medically unexplained symptoms’ and they hoped to use their experience of COVID-19 to benefit their clinical acumen when they returned to work, as well as making them more empathic to people with such symptoms."
http://bit.ly/3eRKQdW
Nogmaals dit gaat niet over het wel of niet serieus nemen maar ik denk niet dat deze artsen graded activity als "oplossing" zouden voorstellen.
Marlies van Hemert
arts, niet praktisterend, Woudrichem
Dolf: "Want als het niet gaat om een (niet gewenste) verklaring van hun klachten, noch om adviezen waar ze zelf van vinden dat ze er eigenlijk niets mee opschieten en/of zich daardoor miskend door voelen. Dus wat zoeken ze wel ? Of anders gesteld: wa...ar cq bij wie zouden ze dat wel kunnen vinden."
Denk dat meer artsen die vraag hebben. Wat patiënten m.i vaak willen:
* Iemand die de klachten serieus neemt en oprechte interesse toont
* Iemand die er niet standaard vanuit gaat dat SOLK staat voor psychosomatiek, maar iemand die toegeeft dat we nog niet alles kunnen aantonen en ook een medische oorzaak tot de mogelijkheden laat behoren.
* Iemand die begrijpt waarom je je als (vaak jonge) patient niet zomaar kunt neerleggen bij ernstige beperkingen en die je deskundige begeleiding geeft in de vaak eenzame zoektocht naar verbetering.
* Volledig onderzoek, uiteraard afhankelijk van klachten. Bloedonderzoek met serieuze aandacht voor bijv. infecties, vitamines en schildklier. Inspanningstest, ECG, slaaponderzoek, kanteltest etc.
* Uitleg van de arts waarom bepaalde onderzoeken NIET gedaan hoeven te worden, want dat kan ook!
* Psychologische ondersteuning zonder DSM labels. Ondersteuning zonder psychosomatische aannames, zoals andere zieken dat krijgen vanuit de medische psychologie. Omdat het heel logisch is dat je worstelt met ziekzijn, de tergende onzekerheid en de verliezen waar je mee te maken krijgt.
* Iemand die psychische klachten (trauma, persoonlijkheidsproblematiek etc) ook serieus neemt.
* Goede fysieke begeleiding, zonder psychosomatische aannames, zonder pushen, maar rekening houdend met klachten en de kennis die er wél is (zoals schade van GET, symptom. medicatie)
* Iemand die de regie houdt, die in de gaten houdt welke ontwikkelingen er zijn, zodat je niet alles zelf hoeft uit te zoeken.
* Verder: vergoedingen en eerlijke regelingen.
Door het gebrek aan bovenstaande hulp ontstaat alleen maar meer 'somatische fixatie'.
Désirée Hairwassers
Patient advocate borstkanker en erfelijke aanleg voor borst- en eierstokkanker, HUISSEN
Beste Dolf, in het stukje dat je schrijft over wat ik schrijf, had je het beter kunnen laten bij 'Dat moet geëxploreerd worden'. Dát staat namelijk als een paal boven water.
Wat je daarna schrijft, is enorm zwartwit. Ik zie daarin weinig blijk va...n inzicht in het hele proces. Soms zoeken mensen verklaringen en helpt uitsluiten van zaken. Soms worden er bij dat uitsluiten wel dégelijk aandoeningen gevonden. Soms willen ze hun hypotheses toetsen en sparren in hoeverre hun zelfbedachte oplossingen zouden kunnen werken. Soms willen ze erkenning. Soms willen ze suggesties over wat je zou kunnen proberen. Soms gaan ze met hun hulpvraag naar een arts en soms naar iemand anders, of naar niemand. Het ligt er maar aan welke behoefte ze hebben. Volgens mij zie jij alleen maar enorme zeurpatiënten voor je, draaideurpatiënten, maar er is een enorme diversiteit.
Verwerking en acceptatie, ook van klachten die niet lichamelijk te verklaren zijn, is een proces. Je kunt mensen niet met geweld zelfkennis, acceptatie en zelfreflectie opdringen. Gras groeit niet harder als je eraan trekt. Veel artsen kennen hun patiënten helemaal niet goed genoeg en hebben ook helemaal niet die vertrouwensrelatie niet om zich op dat terrein te begeven.
Het is ook een beetje hoogmoed als zorgverleners denken dat ze als de Messias wel de weg zullen wijzen naar het beloofde land. Het leven is vaak veel geploeter en het kost jaren om een beetje je draai te vinden als je net iets teveel ellendige dingen meemaakt... Dat is inherent aan leven.
Feit is dat je nooit met 100% zekerheid kunt weten dat er géén lichamelijke oorzaak is. Het is verder ook niet belangrijk. Je kunt prima erkennen dat je niks hebt gevonden maar dat het er wel kan zijn, om vervolgens te exploreren wat zou kunnen helpen. De stelligheid van artsen, over wat ze niet kúnnen weten, is onnodig en vaak contraproductief.
Menno Oosterhoff
Psychiater, THESINGE
Beste Dolf
Mensen richten zich niet alleen tot hun dokter om een oplossing. Dat zeker ook, maar wat ook buitengewoon belangrijk is is erkenning. De beste erkenning is als iets ook met een lab of foto aangetoond kan worden. Dat kunnen we helaas nog l...ang niet. Helaas wordt: niks kunnen aantonen vaak , ook door de professional beleefd als aangetoond dat er niks is. En helaas wordt dan ook vaak gezegd dat het psychisch is, want kennelijk wordt er daarbij al vanuit gegaan dat je niks kunt aantonen. We zouden collectief beter moeten leren omgaan met het feit dat we bij lange na nog niet alles weten en kunnen aantonen. En dat absence of proof niet hetzelfde is als proof of absence.
Voor keuringsartsen lijkt me dit overigens een crime, maar dat terzijde.
Dolf Algra
commentator, opiniemaker zorg en sociale zekerheid, oud bedrijfsarts, Rotterdam
Volgens @ Emile Keuter is het basisprobleem de (collectieve) somatische fixatie bij een SOLK achtige klachtenbeeld. In dit geval Long Covid. Het gaat deels om onbegrepen en onverklaarbare klachten.
Volgens Keuter is aandacht voor de psychologisch...e kanten/aspecten van het klachtenbeeld vaak een noodzakelijke randvoorwaarde om een start van 'genezingproces'. Dat lijkt mij de juiste aanvliegroute. Hoe zou het namelijk anders moeten cq kunnen ?
Volgens @ Désirée Hairwassers is het basis probleem bij SOLK achtige klachten niet het gemankeerde (?) somatische fixatie verklaringsmodel , maar een mismatch tussen zorg vraag en aanbod. Dat roept de vraag op met welke vraag een SOLK patient eigenlijk bij zijn/haar dokter/behandelaar komt. Dat zou geëxploreerd moeten worden.
Want als het niet gaat om een (niet gewenste) verklaring van hun klachten, noch om adviezen waar ze zelf van vinden dat ze er eigenlijk niets mee opschieten en/of zich daardoor miskend door voelen. Dus wat zoeken ze wel ? Of anders gesteld: waar cq bij wie zouden ze dat wel kunnen vinden.
Het onbegrepen voelen lijkt een sleutel probleem te zijn. In zulke gevallen is de dramadriehoek niet ver weg. Zowel bij dit soort onbegrepen en onverklaarbare klachten, als ook in het debat over deze problematiek. Zie de reacties.
Anders blijft het zowel onverklaarbaar als onbegrepen. De vraag is of dat zo erg is. Kan ook een constatering zijn, toch ?
https://nl.wikipedia.org/wiki/Dramadriehoek
https://www.agile4all.nl/de-dramadriehoek-van-karpman/
Menno Oosterhoff
Psychiater, THESINGE
Beste Desiree
Iemand een psycholoog door de strot duwen is natuurlijk nooit juist. Ik lees zelf niet in de blog dat Emile dat bedoeld. Waar het mij om gaat is dat het soms erop lijkt dat iets alleen serieus genomen wordt als het een lichamelijke ( u...itgezonderd de hersenen) oorzaak en ziekteproces heeft. Psychisch is niet ijl, vrij, in de lucht hangend.
Maar goed. Zoals ik al schreef lees ik de blogs van Emile misschien te weinig kritisch, omdat we het in andere opzichten vaak wel eens zijn. In elk geval laten ze ruimte voor misverstanden en dat is jammer. Ik kom zelf met drie bligs. Eentje over SOLK, eentje over ME/CVS en eentje over wat psychisch inhoudt. Ik ben benieuwd wat je daarvan gaat vinden.
Menno Oosterhoff
Psychiater, THESINGE
Beste Desiree
Iemand een psycholoog door de strot duwen is natuurlijk nooit juist. Ik lees zelf niet in de blog dat Emile dat bedoeld. Waar het mij om gaat is dat het soms erop lijkt dat iets alleen serieus genomen wordt als het een lichamelijke ( u...itgezonderd de hersenen) oorzaak en ziekteproces heeft. Psychisch is niet ijl, vrij, in de lucht hangend.
Maar goed. Zoals ik al schreef lees ik de blogs van Emile misschien te weinig kritisch, omdat we het in andere opzichten vaak wel eens zijn. In elk geval laten ze ruimte voor misverstanden en dat is jammer. Ik kom zelf met drie bligs. Eentje over SOLK, eentje over ME/CVS en eentje over wat psychisch inhoudt. Ik ben benieuwd wat je daarvan gaat vinden.
Désirée Hairwassers
Patient advocate borstkanker en erfelijke aanleg voor borst- en eierstokkanker, HUISSEN
Waar het spaak loopt, is het volgende: Er is níks mis met een verklarend model met lichamelijke, psychische en sociale factoren. Daar gaat het ook niet om. Het gaat om de mismatch tussen de zorgvraag en het aanbod. Op de één of andere manier denken s...ommige artsen dat als een patiënt met onverklaarde klachten zit, ze hem/haar ondersteuning bij de acceptatie en 'ermee leren leven' moeten aanbieden...... maar als een patiënt vooral wil weten of er een pil/behandeling is die zijn/haar klachten kan verminderen, dan is het aanbod 'psycholoog om te leren accepteren en ermee te leren leven' niet passend. Het is ook een aanname dat mensen bij een hulpvraag altijd acceptatie- en aanpassingsproblemen hebben, waar professionele hulp bij nodig is...... Daarmee onderschat je de kracht van mensen zelf.
Als je ergens last van hebt, is het niet raar dat je kijkt of er iets is dat je klacht kan verminderen, zoals je ook een paracetamol neemt als je pijn hebt. Veel mensen kunnen best accepteren dat ze hoofdpijn hebben, maar het leven zou prettiger zijn als ze die pijn kunnen verminderen of wegnemen.... Ja toch? Dan ontzeg je ze toch niet de zoektocht naar verlichting? En duw je ze toch ook niet een psycholoog door de strot?
Als de zorgvraag is 'leren accepteren/ermee leren leven', dan kan een psycholoog juist weer heel passend zijn. Of lotgenotencontact. Of een vorm van zingeving. Het is maar net wat de behoefte is en waar iemand affiniteit mee heeft.
Of klachten somatisch onverklaard blijven, kan een kwestie van tijd zijn. Dunne vezelneuropathie bijvoorbeeld was heel lang onbekend en kon niet vastgesteld worden. Dat kan nu wel. Gelukkig staat de wetenschap niet stil en ontdekken we ook op celniveau steeds meer. Blijf nieuwsgierig en kijk uit voor stellige aannames. Bescheidenheid past want we weten nog heel veel niet.
Menno Oosterhoff
Psychiater, THESINGE
Beste Emile
Zoals jij toelicht heb ik je blog ook opgevat. Ik zal er nader op ingaan in drie blogs, die ik al een tijd heb staan. SOlK, ME, wat is psychisch.
emile keuter
neuroloog, Amsterdam
misschien kan Emile zelf laten weten wat hij vindt van het verwijt dat hij het lijden van mensen met SOLK niet serieus neemt?
bij deze. ik gun iedereen zijn mening en als je zoals ik (wij) blogjes schrijft, zijn er altijd mensen die zich ergeren. ...die mensen geven soms minder prettige reacties en dat doet pijn. maar lang niet zoveel pijn als de pijn die patiënten met SOLK lijden. wat ik daar nog wel over kwijt wil is dat ik vind dat mensen die geen oog hebben voor psychologie, maar alleen voor het lichaam, zichzelf niet serieus nemen. praat maar eens met topsporters.
Emile
neuroloog, Amsterdam
Waar het mij om gaat is dat onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten altijd multifactorieel en multidimensionaal zijn. Sinds de collectieve somatische fixatie wordt het bijna onmogelijk om te praten over psychologische en sociale dimensies. Dat g...aat dus zover dat we denken dat psychische aandoeningen niet bestaan en al helemaal niet van invloed zijn op ons lichamelijk functioneren. Gezond is lichamelijk gezond. Sterk is lichamelijk sterk. Zoals een vriend in Drenthe zei: ik geleuve niet in psychisch. Daardoor duurt hulp bij psychiatrische ziekten te lang en draaien mensen na een ongeval of infectie vast in lichamelijke klachten. Dat vind ik schadelijk. Ik zeg vaak over solk: psychologische behandeling geneest het lichaam bijna nooit, maar het is vaak wel een voorwaarde om het genezingsproces op gang te krijgen. Het gaat dus vooral om somatische fixatie. Midden onder in de matrix.
Menno Oosterhoff
Psychiater, THESINGE
Het kan natuurlijk zijn dat ik dit blog verkeerd interpreteer, omdat Emile mijn blog aanhaalt en onder dat blog zich heel positief over mij uitlaat.
Maar misschien kan Emile zelf laten weten wat hij vindt van het verwijt dat hij het lijden van mens...en met SOLK niet serieus neemt.
Ik lees dat er niet in. Ik lees in de reacties wel, dat lijden pas echt is als het een lichamelijke oorzaak heeft en de hersenen tellen daarbij niet mee. Daar ben ik het totaal net mee eens.
Menno Oosterhoff
Psychiater, THESINGE
De reacties op dit blog kan ik niet allemaal goed volgen, ook die van Judith Rosmalen niet. Ik lees in dit blog helemaal niet dat Emile de problematiek van mensen niet serieus neemt. In de hele discussie rond ME ( wat ik heel serieus neem. Laat daaro...ver geen misverstand bestaan) krijg ik ook wel eens het gevoel, dat als je betrokkenheid van de hersenen en de beleving zou veronderstellen dat betekent dat je het niet serieus neemt.
Voor de meeste psychische aandoeningen geldt dat je als je mensen van boven tot onder onderzoekt dat je zeker op indvidueel niveau niks vindt. Voor sommigen is dat reden aan de realiteit van psychische aandoeningen te twijfelen. Voor mij beslist niet. De hersenen zijn onvoorstelbaar complex. Dat we na een tiental jaren beeldvormend onderzoek nog niet alle subtielere afwijkingen in netwerken en dergelijke hebben gevonden vind ik niet vreemd. Psychisch betekent niet hetzelfde als ijl, vrij, keuzemogelijkheid. Psychisch betekent dat de hersenen erbij betrokken zijn. Pijn is ook psychisch , ook als je arm eraf ligt. No brain no pain.
Iets is niet pas een serieuse aandoening als we iets gevonden hebben in het lichaam exclusief de hersenen. Er hangt nog altijd de geur van aanstellerij rond psychisch, niet echt, als je maar wilt dat is het verschil... Ik lees dat echter niet in dit blog van Emile.
Dolf Algra
commentator, opiniemaker zorg en sociale zekerheid, oud bedrijfsarts, Rotterdam
Emile Keuter stipt in zijn blog kort de rol van de NVAB/bedrijfsarts aan. Terecht, want dit wordt nog een dingetje ! Het rakelt namelijk een oud en nog steeds onopgelost dilemma rond het handelen van de bedrijfsarts op.
Want - wat denkt U zelf ...? Geeft de bedrijfsarts nu eigenlijk een advies en/of (ook) een oordeel over de arbeidsongeschiktheid ? In dit geval dus Long Covid.
Ter vergelijking: de verzekeringsarts is gehouden aan de zgn MAOC uitgangspunten. Die stellen dat er sprake is van arbeidsongeschiktheid indien deze objectief, rechtstreeks, vaststelbaar en medisch vast te stellen zijn. Een aantal van deze Long Covid verhalen zullen dus bij de verzekeringsarts niet door de MAOC selectie heen komen.
Maar handelt de bedrijfsarts ook op basis van deze uitgangspunten of gelden daar andere regels voor ? Met een mogelijk andere uitkomst ?
Ik kom er binnenkort in aparte blog uitgebreider op terug. Want van belang
Ter input van het debat alvast de visie van collega blogger André Weel, die duidelijk kiest voor de NVAB route dat bedrijfsarts geen strikt oordeel geeft over de arbeidsongeschiktheid en dus NIET objectief medisch hoeft te oordelen
Lees alvast:
https://www.medischcontact.nl/opinie/blogs-columns/blog/objectief-medisch-een-uitglijder.htm
https://www.medischcontact.nl/opinie/blogs-columns/blog/objectief-medisch.htm
Anil van der Zee
n.p., Amsterdam
Dank voor uw aanvulling. Ook bij ME zien we dat het aantal mensen met psychische/emotionele klachten niet verschilt met ziekten zoals M.S. of R.A. Er is mijns inziens toch wel een duidelijk verschil tussen een associatie/correlatie versus causaliteit....
http://bit.ly/2Ql3UaV
http://bit.ly/2RTeKFI
Bij ME patiënten wordt ook vaak beweerd dat ze niet over psychologische factoren spreken maar dat is aan de hand van deze paper ook duidelijk onjuist.
“Contrary to some sources which have intimated that patients affected by ME/CFS are reluctant to admit the role of psychological or emotional factors in their illness and cling unreasonably to a biological cause for their condition, our clinical experience, supported by this study’s results, is that patients readily discuss such factors when their illness experiences are validated.”
http://bit.ly/3tMZEPi
Zoals door anderen al aangegeven, wordt er in deze door long-COVID patiënten geïnitieerde studie over symptomen ook naar de psychische factoren gerefereerd.
http://bit.ly/2QiMpYK
Het is dus niet zo dat de patiënten deze angstvallig proberen te vermijden.
Daarnaast gaat de studie in de Lancet waar u naar verwijst over mensen die het ziekenhuis zijn opgenomen. Hoe representatief is dit voor de groep die niet opgenomen is? Ook lijken de psychische klachten voor de meesten veelal van korte duur.
Tot slot, CGT bij "CVS" en zo ook bij QVS laat weinig veelbelovends zien. Zeker wat betreft de objectieve uitkomstmaten. Dus de focus op opbouwen van activiteiten doormiddel van CGT lijkt mij misplaatst.
http://bit.ly/33MNuLM
Het is ook niet voor niets dat het concept van de NICE richtlijnen 2020 voor ME/cvs afstand heeft genomen van deze vorm van CGT en GET en nu naar een ondersteunende vorm van CGT verwijst. http://bit.ly/3jA7gBc
Laten we niet weer dezelfde fouten maken bij long-COVID zoals we dat bij ME, QVS etc. hebben gezien. Dit draagt mijns inziens niet bij aan betere (biopsychosociale) zorg
Eline Hofman
Huisarts, medisch adviseur C-Support , AMSTERDAM
Psychosomatiek bestaat en met psychologie de klachten beïnvloeden is soms de enige oplossing. Maar om de grote getalen mensen met langdurige klachten na Covid het stempel SOLK te geven doet deze groep tekort, en daarmee ook alle wetenschappers die aa...n de slag zijn om het beeld te verklaren. Het begrip SOLK is aan inflatie onderhevig. Een containerbegrip voor al wat we niet begrijpen. En de patiënt voelt zich vervolgens helemaal onbegrepen. Voorbarig dus deze column.
Eline Hofman
Huisarts, medisch adviseur C-Support , AMSTERDAM
Psychosomatiek bestaat en met psychologie de klachten beïnvloeden is soms de enige oplossing. Maar om de grote getalen mensen met langdurige klachten na Covid het stempel SOLK te geven doet deze groep tekort, en daarmee ook alle wetenschappers die aa...n de slag zijn om het beeld te verklaren. Het begrip SOLK is aan inflatie onderhevig. Een containerbegrip voor al wat we niet begrijpen. En de patiënt voelt zich vervolgens helemaal onbegrepen. Voorbarig dus deze column.
Emile
neuroloog, Amsterdam
Nee, het is niet psychisch. Het is onverklaard. Daarbij moet men biopsychosociaal denken om tot oplossingen te komen. Dat model is een hulpmiddel. Natuurlijk zouden we dat het liefst non-dualistic doen en in de praktijk van de individuele patiëntenzo...rg proberen we dat zo mogelijk ook. Maar voor de wetenschappelijke achtergrond en strategie is het behulpzaam de onderliggende oorzaken te ordenen. Er is een associatie tussen het hebben van psychiatrische diagnosen en COVID, mogelijk vice versa. De discussie is vergelijkbaar met de andere genoemde ziekten en CVS. Omdat onze menselijke geest zich ontwikkelt in onze hersenen, denken mensen wel eens dat psychische aandoeningen niet bestaan of niet de moeite waard zijn. Herkenning en behandeling daarvan is echter essentieel voor ons levensgeluk en onze gezondheid.
DOI https://doi.org/10.1183/13993003.04364-2020
DOI:https://doi.org/10.1016/S2215-0366(21)00084-5
Désirée Hairwassers
Patient advocate , Huissen
Schadelijke blog. Jaren bijscholing en literatuur gemist.
Zoals hoogleraar Psychosomatiek zegt:
"Er is veel onbekend over #LongCOVID en het is beter om dat te erkennen dan om zelf de kennishiaten met aannames in te vullen."
https://threadreade...rapp.com/thread/1393287463242715142.html
Anil van der Zee
n.p., Amsterdam
Jammer genoeg vind ik dit ook een teleurstellende blog. Gelukkig zijn er ook andere wetenschappers en clinici die verder kijken dan hun neus (lees standaard testen) kijken. Fijn om te zien.
Aanraders om te lezen:
"Scientists set out to connec...t the dots on long-COVID."
https://www.nature.com/articles/s41592-021-01145-z?utm_source=pocket-app&utm_medium=share
"Een mistig brein na COVID? Nee, het is niet psychologisch!."
Door neuropsychiater Theo Compernolle:
https://www.huisartsnu.be/2021/nr3/opinie/een-mistig-brein-na-covid-nee-het-niet-psychologisch?utm_source=pocket-app&utm_medium=share
Om te zorgen dat niet iedereen weer aan de graded exercise gaat:
"We Already Know Enough to Avoid Making the Same Mistakes Again With Long COVID".
https://www.jospt.org/do/10.2519/jospt.blog.20210310?s=09
"Humility and Acceptance: Working Within Our Limits With Long COVID and Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome."
https://www.jospt.org/doi/10.2519/jospt.2021.0106?utm_source=pocket-app&utm_medium=share
Henrike ter Horst
Jeugdarts KNMG, Arnhem
Helaas een jammere blog. Gelukkig zijn er mensen met meer verstand van zaken. Zie het uitstekende twitterdraadje van Judith Rosmalen.
https://twitter.com/JudithRosmalen/status/1393287463242715142?s=19
Dolf Algra
commentator, opiniemaker zorg en sociale zekerheid, oud bedrijfsarts, Rotterdam
Heerlijk nuchtere column ! Deze week hoorde ik een zichzelf Long Covid noemende patiente ( 28 jaar, vrouw, met bak aan klachten) haar relaas doen op de radio.
Interviewende journalist leefde duidelijk erg mee en had alle begrip. Betrokkene was me...erdere keren geheel binnenste buiten gekeerd en op alles getest wat je maar kon bedenken. Maar de dokters hadden niets kunnen vinden. Nada, nul, niks. Bloed, foto's , scans,.... allemaal blanco.
Wat een pech !