Crisis in de politiek: de maatschappij is ziek!

De afgelopen weken zag ik met heel Nederland hoe een nieuwe kabinetsdiscussie leidde tot een crisis, de val van het kabinet en politieke onrust. Het thema waarover men struikelde fascineerde me: vreemdelingenbeleid en gezinshereniging.

Hoe kan het dat door onenigheid over de instroom van nog geen Arena vol vluchtelingen een kabinet valt, terwijl er sprake is van échte crisis op zoveel andere fronten? Het zette me aan het denken, maar ik maakte een denkfout. Ik staarde me blind op de inhoud in plaats van na te denken over de symboliek van dit thema. Het zijn immers niet deze extra vluchtelingen die het verschil zouden maken in onze maatschappij in belangrijke thema’s als zorg, werkgelegenheid, klimaat of huisvesting. Het gaat om de vermeende en door de politiek gecultiveerde dreiging die er van hen uitgaat. De angst voor de dreiging van buitenaf, de angst voor de vreemde, is altijd een krachtig wapen geweest in politieke discussies en het behalen van stemmen. De politiek speelt graag in op de burgerlijke angst voor het onbekende en daarmee onbeminde. Ook nu lijkt deze angst te zijn gebruikt als breekijzer voor het bewerkstelligen van eigen politieke doeleinden.

Dat er zoveel voedingsbodem is voor deze angst komt doordat onze maatschappij ziek is. Angsten zijn immers niet zelden een uiting van een onderliggend groter probleem. De angst voor de ander zegt veelal iets over de instabiliteit van het subject.Als psychiater zag ik het opeens: de processen die wij in de psychiatrie ‘onrijpe afweermechanismen’ noemen en die je ziet bij patiënten met een verstoorde persoonlijkheidsontwikkeling zijn alom vertegenwoordigd in onze maatschappij. Deze ongezonde afweermechanismen helpen om spanningen en angsten te reguleren omdat dat op een andere manier niet lukt.

Het mechanisme van ‘splitsen’ bijvoorbeeld, dat zoveel wil zeggen als enkel het dichotoom of zwart-wit kunnen denken. De ander of de situatie is alleen nog maar goed of kwaad, acceptabel of abject. Een genuanceerde middenweg in de kleur van grijstinten ontbreekt. Dit tekent zich zowel af binnen de maatschappij als geheel, als in de polarisatie op vele grote maatschappelijke thema’s.Vervolgens bagatelliseren of ontkennen we als maatschappij de reële grote bedreigingen zoals bijvoorbeeld de klimaatcrisis, ook wel te duiden als het mechanisme ‘loochening’. De bedreiging is simpelweg te groot om te erkennen, dat zou te veel onlustgevoelens teweegbrengen, dus doen we maar of het niet bestaat.Ongewenste ontwikkelingen of gedragingen worden vervolgens geëxternaliseerd of geprojecteerd op de ander: niet ons als maatschappij maar de ander, de boze buitenwereld of de politiek treft blaam.En zij moeten dat ook maar oplossen. Eigen verantwoordelijkheid lijken we niet meer te nemen en we verliezen ons in hulpafwijzend klagen. De door de ander aangedragen oplossing is nooit goed genoeg en o wee als we zelf in de weer moeten en een constructieve bijdrage moeten leveren door eigen gedrag te veranderen. Nee, liever klagen we over het statiegeld op blikjes of de dure energierekening.

Persoonlijkheidsstoornissen ontstaan veelal vanuit situaties van onveiligheid en verstoorde hechting en laat dat nou precies zijn wat er zich de afgelopen jaren in onze maatschappij heeft afgespeeld. Onzekerheid door blootstelling aan wisselende, inconsistente boodschappen en veranderingen zonder passende uitleg met als gevolg een gebrek aan verbinding en vertrouwen. Onze maatschappij is ziek en heeft hulp nodig. En die hulp zoeken we nu het liefst, net als in de psychiatrie, in quick fix. We willen een pilof een snelle traumabehandeling, maar de snelle oplossing is veelal niet de beste. Investeren in verbinding en het creëren van nieuw vertrouwen en het stimuleren van autonomie binnen een veilige omgeving zullen nodig zijn om onze maatschappij te laten herstellen.De vraag is nu of onze politici in staat zijn om ons dat te bieden. Zijn ze zelf te zeer onderdeel van het zieke systeem óf spinnen ze garen bij het laten voortbestaan ervan?Verdeel en heers is immers een eeuwenoude, succesvolle politieke strategie. Hoogste tijd dat we die truc doorzien, hoe ziek we ook zijn. In iedere behandeling is eigen regie de sleutel tot herstel, maar daar gaan ook verantwoordelijkheden mee gepaard. Die zullen we als maatschappij moeten nemen, door niet te stemmen op partijen die ons ziek houden en polariseren, maar die op zoek gaan naar verbinding en duurzame oplossingen.