Biomedisch onderzoek met grote impact in 2023 en 2024

Behandeling van obesitas met de GLP-1-agonist semaglutide, oorspronkelijk alweer bijna twintig jaar geleden ontwikkeld om diabetes te behandelen, is volgens Science de wetenschappelijke doorbraak van het jaar. Medisch Contact schreef er uitgebreid over.

Twee baanbrekende klinische trials lieten volgens de redactie van het blad overtuigend zien hoe effectief het middel is. Een daarvan is een onderzoek met 17 duizend personen waarvan de resultaten in NEJM werden gepubliceerd. Gebruik van de agonist leidde tot 15 procent gewichtsverlies en 20 procent daling van het risico op fatale of niet-fatale hartaanvallen en beroertes bij mensen met obesitas. Er lijkt dus een gouden toekomst voor de producent en voor patiënten. Maar er zijn ook zorgen. Vanwege de, overigens veelal milde, bijwerkingen zoals misselijkheid en een mogelijk verhoogd risico op intestinale obstructie en pancreatitis. En belangrijker: omdat het medicijnen zijn die een leven lang gebruikt moeten worden. Bij twee derde van de mensen die na één jaar gebruik stopten, keerde het oorspronkelijke lichaamsgewicht immers weer terug.  

Alzheimer en malaria 

Andere biomedische doorbraken zijn volgens Science de twee antiamyloïde monoklonale antilichamen, lecanemab en donanemab, die bij mensen met de ziekte van Alzheimer een lichte vertraging in de cognitieve achteruitgang lieten zien, en de komst van nieuwe malariavaccins. De goedkeuring van lecanemab door Amerikaanse en Japanse geneesmiddelautoriteiten kon alvast op controverse rekenen: de effecten zijn matig en de bijwerkingen kunnen ernstig zijn. Het maakt de keuze van Science nogal voorbarig. 

Wat de nieuwe malariavaccins betreft: een omvangrijke evaluatie van ’s werelds eerste malariavaccin RTS,S/AS01 (merknaam: Mosquirix) toonde aan dat dit het aantal sterfgevallen onder jonge kinderen aanzienlijk verlaagt. Een tweede, aan de Universiteit van Oxford ontwikkeld vaccin is inmiddels beschikbaar: R21/Matrix-M. Het is goedkoper dan Mosquirix en kan in grotere hoeveelheden worden geproduceerd door het bekende Serum Institute in India. Momenteel loopt er een fase-III-studie naar de effectiviteit ervan: voorlopige resultaten lieten medio 2023 zien dat het minstens zo goed werkt. Het is een van de onderzoeken waarvan Nature Medicine het komende jaar veel verwacht.  

Nederland 

Maar liefst drie van de overige zeven beloftevolle trials die het blad selecteerde worden geleid door Nederlandse instellingen of onderzoeksinstituten.  

Een daarvan is een studie naar het vermoeden dat longkankerscreening met CT de sterfte aan deze ziekte kan verminderen, Medisch Contact schreef er eerder over. Deze door het Erasmus MC geleide 4-In-The-Lung-Run-studie onderzoekt primair of zware (ex-)rokers na een eerste negatieve CT-scan verantwoord toekunnen met een tweejaarlijks interval voor de volgende CT-scan (interventiegroep) of dat toch een jaarlijks interval beter is (controlegroep).  

De tweede trial is een door het NKI geleid onderzoek naar behandeling van melanoom met immunotherapie: de Nadina-studie. Het gaat om een fase-III-studie waaraan 420 patiënten in Australië, Europa en de VS deelnemen met stadium-III-huidmelanoom of een onbekend primair melanoom. Doel is de werkzaamheid van neoadjuvante ipilimumab plus nivolumab te vergelijken met die van adjuvante nivolumab bij stadium-III-melanoom.  

Nummer drie wordt aangevoerd door het Maastricht UMC en identificeert met behulp van een AI-model welke patiënten op de SEH kort na opname een hoog of juist een laag risico lopen. Oogmerk van het onderzoek is de diagnostische nauwkeurigheid en klinische impact van het model te bepalen. Feitelijk gaat het hier om prospectieve validatie en om de vraag hoe artsen moeten omgaan met een AI-besluit dat niet overeenkomt met hun klinische oordeel.  

Overige veelbelovende trials 

Een proof of concept-studie naar de behandeling van heterozygote familiaire hypercholesterolemie, een ziekte veroorzaakt door mutaties in het PCSK9-gen, is een van de overige veelbelovende trials. Bij deze Heart-1-studie gaat het om het in vivo aanpassen van DNA-basen in het betreffende gen. In de STEM-PD-studie worden dopaminerge neuronen, ontwikkeld met menselijke embryonale stamcellen, getransplanteerd in de hersenen van patiënten met de ziekte van Parkinson, in een betrekkelijk beginstadium. De eerste patiënten kregen in februari 2023 doses toegediend.  

Laatste voorbeeld: de Destiny-Breast12 trial, een internationaal opgezet onderzoek dat de werkzaamheid en veiligheid beoordeelt van trastuzumab-deruxtecan, een zogeheten antilichaam-geneesmiddelconjugaat (ADC) voor HER2-positieve patiënten met borstkanker. Zo’n ADC is een kankertherapie waarbij een monoklonaal antilichaam wordt gekoppeld aan een cytotoxisch geneesmiddel. ADC’s kwamen afgelopen jaar prominent in beeld dankzij de tamelijk opzienbarende resultaten van een blaaskankertrial waarin een ADC, enfortumab vedotine, werd gecombineerd met pembrolizumab en werd vergeleken met standaard chemotherapie. Toepassing van het ADC bleek de mediane overlevingstijd te verlengen naar 2,5 jaar.