Tropenarts in Zambia

Moedersterfte in Mpongwe

Sinds december 1998 werk ik in Mpongwe Mission Hospital in Zambia. Dit is een districtsziekenhuis met een verzorgingsgebied van ongeveer 100.000 mensen. Het is ruraal gelegen in een gebied met vruchtbare grond, dat veel commerciële boeren aantrekt. Het ziekenhuis heeft 90 bedden verdeeld over zes afdelingen.

Irene trouwt op haar vijftiende met de acht jaar oudere Stan. Ze wonen in het dorp van haar ouders, zoals de traditie van de matrilineaire Lamba-stam voorschrijft.

Op haar zestiende is Irene in verwachting. In de zevende maand van de zwangerschap gaat ze voor het eerst voor prenatale controle naar de nabijgelegen kliniek. Hier werken twee mannelijke verpleegkundigen die al sinds drie jaar geen bevallingen meer hebben gedaan. De plaatselijke traditie staat namelijk niet toe dat mannen een bevalling begeleiden. Irene weegt maar 40 kilo, ziet bleek, en krijgt het advies om in het ziekenhuis te bevallen. 

Twee maanden later wordt ze

 ‘s ochtends wakker met vage buikpijn. Ze besteedt er weinig aandacht aan. De buikpijn wordt echter heviger en ‘s avonds laat ze de traditional birth attendant (TBA) komen. Deze begint direct verschillende kruidenmengsels te bereiden. Irene heeft gedurende haar zwangerschap regelmatig traditionele medicijnen gebruikt om problemen te voorkomen. Ook leerde ze haar vagina masseren om de doorgang voor de baby soepel te maken. Sommige van de kruidenmengsels bevatten krachtige weeënopwekkende stoffen die de dood van de foetus kunnen veroorzaken.

Irene drinkt het bitterzoete drankje en krijgt aanwijzingen van de TBA hoe ze moet zitten of liggen. Ze mag niks meer eten en drinken. De TBA treft verdere voorbereidingen en voert een levendig gesprek met haar tante. Beide vrouwen hebben veel ervaring met bevallingen en zijn hierom gerespecteerd in de gemeenschap. 

Twee dagen later is Irene nog steeds niet bevallen. Ze is moe, heeft geen kracht meer om te persen en de pijn houdt maar niet op. De TBA blijft haar aanmoedigen: ze kan het hoofd van de baby al zien! Maar Irene wil niet meer en gaat op haar zij liggen. Het is tijd voor familieberaad. Volgens de traditie betekent een obstructed labour dat er sprake is van overspel door de echtgenoot

tijdens de zwangerschap. Deze wordt nu ter verantwoording geroepen, maar hij kan geen duidelijkheid verschaffen.

Na vier dagen besluit de familie Irene naar de kliniek te brengen. De verpleegkundige verwijst haar direct door naar het ziekenhuis, 80 km verderop. Een familielid gaat met een briefje van de verpleegkundige naar een groot boerenbedrijf in de buurt dat regelmatig assisteert bij het vervoer naar het ziekenhuis. Na ruim twee uur haalt een auto Irene op.

Nog eens twee uur later wordt ze in shocktoestand opgenomen in het ziekenhuis. Ze is nauwelijks aanspreekbaar, heeft hoge koorts en haar buik is buitengewoon gevoelig. De weeën zijn gestopt en bij het spreiden van de gezwollen schaamlippen druipt er pus langs het hoofd van de baby naar buiten. De baby zit klem in het bekken en leeft niet meer. Bij de operatie wordt pus in de buik gevonden en een scheur in de uterus.

Drie dagen na de operatie overlijdt Irene aan de gevolgen van een longontsteking.

Helaas sterven in Zambia nog steeds veel vrouwen onnodig aan de gevolgen van zwangerschap en bevalling. De directe oorzaken zijn bekend: sepsis, hemorrhagische shock (ante- en postpartum), obstructed labour, eclampsie en illegale abortus. Voor al deze complicaties bestaan effectieve behandelingen. De twee ziekenhuizen in Mpongwe District zijn voldoende toegerust om obstetrische complicaties te behandelen.
Essentiële verloskundige zorg is echter niet overal in Zambia toegankelijk. De helft van de Zambianen woont in rurale gebieden met slechte wegen, zonder elektriciteit en schoon water. In Mpongwe District wordt geprobeerd het probleem van afstand te verkleinen door de communicatie tussen klinieken en ziekenhuis te verbeteren met de installatie van radio’s en een ambulance beschikbaar te hebben.

Omdat de meeste vrouwen toch thuis bevallen met behulp van een (on)getrainde TBA of een familielid is het van belang dat dezen op de hoogte zijn van de complicaties die kunnen optreden. Problemen tijdens zwangerschap worden vaak binnen een socioculturele context geduid, hetgeen leidt tot een vertraagd inroepen van

professionele hulp.

Training van TBA’s heeft echter niet geleid tot de verwachte reductie in maternale sterfte en wordt nu afgedaan als een niet-zinvolle interventie. Toch zijn de TBA’s een belangrijke link met de bevolking en daarvan moet op realistische wijze worden gebruikgemaakt.

Kort na het overlijden van Irene stierf in de buurt een vrouw aan de gevolgen van een fluxus postpartum. Deze twee sterfgevallen hebben de bevolking diep beroerd. Een aantal vrouwen, onder wie de moeder van Irene, heeft nu een safe motherhood-comité gevormd. Door middel van toneel, zang en discussie willen ze hun dorpsgenoten bewust maken van de

risico’s van zwangerschap en bevalling. Ook proberen ze oplossingen te vinden voor het transportprobleem. n