Omgang met data in corona-onderzoek kon beter

Informed consent en andere aspecten van het delen van data en beschermen van het individu kregen structureel weinig aandacht in publicaties over covid-19. Dat laten Nick Wilmes, Charlotte Hendriks e.a. (Maastricht UMC+) zien in een review-artikel, gepubliceerd in BMJ Global Health, waarvan de eerste vier auteurs medisch studenten zijn.

Protocolregistratie

De onderzoekers includeerden 972 studies. Geen daarvan maakte melding van alle relevante aspecten van delen van data, zoals ethische goedkeuring, informed consent, anonimisering en protocolregistratie voorafgaand aan de studie. Een paar cijfers: protocolregistratie was in slechts 16,8 procent van de onderzoeken gebeurd. Ethische goedkeuring werd in 90,9 procent van de studies gemeld. 31,4 procent van de onderzoeken meldde niets over consent. Anonimiseren van data was in slechts 17 procent van de publicaties aan de orde.

Opvallend was verder, aldus de onderzoekers, dat slechts één studie afkomstig was uit een lage-inkomensland, wat volgens hen betekent dat gegevens van personen die in deze landen wonen niet met dezelfde frequentie worden gepubliceerd als gegevens die zijn verzameld van mensen in landen met hogere inkomens. Terwijl het juist hard nodig is deze landen te betrekken bij onderzoek om zeker in geval van een pandemie nieuwe hotspots tijdig in beeld te krijgen.

Snelkookpan van de pandemie

Onderzoeksleider Bas van Bussel, internist-intensivist en epidemioloog, concludeert dat de resultaten van deze studie bevestigen dat er tijdens de covidpandemie een groot publiek belang was: snel meer kennis over het virus verkrijgen om de uitbraak te bestrijden. Hij noemt het ‘de snelkookpan van de pandemie’. ‘Het belang van “snel” leek te gaan boven “precies”, waarbij “precies” juist in wetenschappelijk onderzoek heel belangrijk is. Van Bussel: ‘Wettelijke regels ter bescherming van het individu zijn kennelijk ervaren als belemmeringen die het delen van gegevens beperken. Eigenlijk biedt onze publicatie daarmee een soort doorkijkje: wij denken dat dit snelle delen van gegevens tijdens de pandemie de wetenschap heeft veranderd. Wij wijzen geen fouten aan, dat doen we bewust niet. Het is een complexe zaak, we willen mensen aanzetten hierover na te denken.’

Verzachtende omstandigheden

Er waren overigens wel verzachtende omstandigheden, aldus de onderzoekers in hun artikel. Het verkrijgen van informed consent tijdens de covid-19-pandemie bracht immers grote uitdagingen met zich mee. ‘Onderzoekers liepen bijvoorbeeld het risico op infectie als ze contact opnamen met patiënten om een handtekening te krijgen voor schriftelijke geïnformeerde toestemming. Ook werden de schaarse personele middelen waarschijnlijk klinisch ingezet in plaats van in onderzoeksactiviteiten.’

Informed consent

Toch denken ze dat het al dan niet melden van informed consent op zijn minst een proxy is voor de kwaliteit van de uitvoering van een studie, ofschoon dat op zichzelf weer niets zegt over de kwaliteit van de op die manier verkregen onderzoeksdata. Bovendien, nog altijd geldt dat het delen van gegevens moet gebeuren volgens specifieke regels en voorschriften, zoals de AVG (of op Europees niveau de General Data Protection Regulation). In een recent interview in MC merkte gezondheidsjurist Corrette Ploem daarover op dat er in Europees verband stemmen opgegaan om patiëntgegevens voor onderzoek toegankelijk te maken zonder dat de betrokken patiënten daarover nog iets te zeggen hebben (MC 20/2023: 45). Europese privacy-toezichthouders zijn daar volgens haar terecht kritisch over.

Idealistischere generatie

En medisch studenten kennelijk ook, getuige het feit dat een deel van de auteurs geneeskunde studeert. Onderzoeksleider Van Bussel: ‘Zij ontdekten dat dit een belangrijke thema is. Ik zie ze als vertegenwoordigers van een wat idealistischer generatie dan de mijne: ik ben een veertiger. Studenten maken zich oprecht zorgen over de balans tussen het dienen van het algemeen belang en het individu in het medisch-wetenschappelijk onderzoek. Dus zij prefereren precies boven snel, zoals bewezen door het werken aan deze arbeidsintensieve studie.’