De stille darm spreekt

Om de hectiek van medische diensten te overleven, helpt het om rustmomenten in te bouwen. Dit advies staat zelfs te lezen in het Oxford Handbook of Clinical Medicine, dat voorstelt om bloedafnames als ontspanning te zien. ‘For while blood is flowing into our tube, we cannot be disturbed. We are excused from answering our bleeps and can indulge in that almost unimaginable luxury of being alone with our own thoughts.’ De schrijvers noemen deze rustmomenten poëtisch ‘hypnotic holidays’.

Zelf probeer ik het ausculteren als hypnotic holiday te zien. Zodra ik de oorstukken van mijn stethoscoop indoe, waan ik me afgesloten van de buitenwereld bestaande uit luidruchtige verpleegkundigen en de opdringerige ringtone van de dienstelefoon. Ik betrap me erop dat ik regelmatig langer luister dan strikt noodzakelijk is. De benaming van de borrelingen van de darm geeft het proces extra cachet: borborygmi. Je zou bijna vergeten dat je naar de gasproductie van stinkende E.coli-bacteriën aan het luisteren bent, die de volgende stoelgang aan het voorbereiden zijn.

De ultieme hypnotic holiday is natuurlijk de ileus, de stilliggende darm, omdat je daar vaak wel lang móet luisteren om te horen of er af en toe hoogklinkende pingels door de oorverdovende stilte doordringen. Hippocrates schreef al over de ileus en adviseerde als therapie koude wijn ‘totdat de slaap zijn intrede doet’.

De ileus geldt ook als klassieker in het chirurgisch onderwijs, waarbij iedere student al snel leert dat er een mechanische en paralytische ileus bestaat. De laatste variant komt postoperatief veel voor, vooral na buikoperaties. Iedereen leek dit vanzelfsprekend te vinden. Zoals de naam doet vermoeden, was de gedachte dat de operatie de zenuwbedrading van de darm verlamt en, voilà, zie daar de ileus.

Niets blijkt minder waar. De postoperatieve ileus heeft niets met zenuwen, maar alles met immuuncellen te maken (Nature Medicine, december 2010). Hadden we ook wel kunnen weten, schrijven de auteurs, want de ileus komt nog steeds voor na dunnedarmtransplantatie, waarbij alle zenuwen doorgesneden worden.

Hoe werkt het dan wel? De aangedane plek in de darm, hoe klein ook, veroorzaakt een reeks immunologische processen waardoor uiteindelijk de hele darm stil komt te liggen. Als u het echt wilt weten: zogenaamde dendritische cellen op de plaats des onheils maken interleukine-12, waardoor T-helpercellen interferon-gamma gaan maken. Interferon-gamma activeert vervolgens macrofagen, die weer de spiercellen van de darm platleggen. De T-helpercellen gebruiken de bloedbaan om aan de rest van de darm te laten weten ermee op te houden, zoals bleek uit bloedmetingen in patiënten één uur na een buikoperatie.

Het beste nieuws is dat een medicijn dat voorkomt dat deze T-cellen op stap gaan in de bloedbaan, FTY720, ook de ileus voorkomt. Belangrijk belangrijk, dus. Want, zo schrijven de onderzoekers, de ileus kost de Verenigde Staten bijvoorbeeld al zo’n 1 miljard dollar per jaar – alhoewel de gevolgen voor de patiënt mij eigenlijk belangrijker lijken. Hoe dan ook, de stille darm spreekt dus wel degelijk en laat maar weer eens zien dat de mechanismen van ziekten vaak heel anders zijn dan we altijd dachten. Geen geruststellende gedachte.

Nature Medicine 2010; 16: 1407-13, doi: 10.1038/nm.2255: T helper type 1 memory cells disseminate postoperative ileus over the entire intestinal tract

• Alle columns van Ewout Hoorn