De ontcijfering van het lichaam

Vertegenwoordiger Hans Arbogast neemt in 1953 een liftster mee, de kleine roodharige Marie Gurth. De lezer ziet de gebeurtenissen door zijn ogen: zij bedrijven de liefde, eten in een restaurant, rijden naar het Zwarte Woud en beginnen aan een hernieuwd seksspel. Heftiger, veel heftiger dan de eerste vrijpartij. Zij krabben en bijten elkaar, in een strijd die hen steeds ademlozer laat. Arbogast omklemt haar met al zijn kracht (Marie: ‘Harder. Meer. Veel meer.’), totdat hij merkt dat zij niet meer reageert. Zij is dood. Aldus het eerste, korte hoofdstuk van de roman De zaak Arbogast. Is Hans Arbogast een lustmoordenaar?

De waarheid moet geschreven staan in en op het lichaam van Marie Gurth: ‘Gesmokkeld over de grenzen van de dood vertelt het lichaam de geschiedenis van de mens die zonet nog leefde.’ Daarom zegt de officier van justitie vol vertrouwen: ‘Tegenwoordig behoren forensische geneeskunde en natuurwetenschappen tot de effectiefste wapens in de strijd tegen de misdaad.’ Hij onderbouwt de aanklacht tegen Arbogast niet op het eerste sectierapport (‘mogelijk een natuurlijke dood door hartfalen’) maar op een - in der haast geschreven - rapport van professor Maul, een vooraanstaand patholoog-

anatoom, die uitsluitend vaart op foto’s van het lijk.  Maul concludeert dat Marie Gurth is gewurgd met een lederen koord. Dat koord is weliswaar niet gevonden, maar de zichtbare sporen ervan op de foto zeggen hem genoeg.

Arbogast verdwijnt in de gevangenis, overtuigd van zijn onschuld. Jarenlang gebeurt er niets. Totdat de vasthoudende advocaat Ansgar Klein zich voor de zaak gaat interesseren. Arbogast zit inmiddels twaalf jaar vast. Kleins adagium luidt: ‘De vraag was alleen hoe vaak het systeem ter discussie kon worden gesteld eer het bezweek.’ Hoewel de procedurefouten in het eerste proces evident zijn, duurt het zes jaar voor de herziening van het proces plaatsvindt. Hoofdgetuige is de jonge patholoog Katja Lavans, uit Oost-Berlijn. Zij legt eerst de vinger op de kommervolle omstandigheden waaronder destijds obductie werd verricht: in een bijzaal van het mortuarium, het slachtoffer omringd door leliën en gladiolen, met onvoldoende licht, dat bovendien kwaliteitsarme foto’s opleverde. Het attest van professor Maul, die nog steeds vasthoudt aan de doodsoorzaak ‘wurging’, is haar volgende doelwit: ‘Op de plaats waar het stropwerktuig het sterkst insnijdt, ontstaat een ontvelling, die eerst lichtbruin, dan donker uitdroogt. De door de strop gemaakte groef loopt circulair om de hals en is doorgaans overal even diep. Als er huidplooien binnen de gestranguleerde zone beklemd raken, zijn daarop bloedpuntjes of zelfs bloedingen aan te treffen. (...) En die puntbloedingen zijn bijna altijd een teken van vitale ophanging en daarom uit criminologisch oogpunt van groot belang. (...) Bovendien is bij verstikking de veneuze afvloeiing uit de cefale zone bij gelijktijdige arteriële bloedtoevoer verstoord, zodat het tot gemakkelijk te herkennen stuwingsverschijnselen komt. Dan ontstaan de karakteristieke vlooienbeten, in de bindvliezen van de ogen, op de wangen, soms aan voorhoofd en oorschelp, in de hoofdhuid.’ Om dus een juist beeld te krijgen of er van wurging sprake is, moet de patholoog bij lijkschouwing de weke delen van de hals laag voor laag prepareren. En de obductie moet ‘per se in staat van bloedeloosheid worden uitgevoerd. (...) Anders veroorzaakt het nog stolbare bloed beelden die van vitale bloedingen niet te onderscheiden zijn.’ Deels is er sprake geweest van grove fouten, deels heeft de wetenschap sinds de jaren vijftig vorderingen gemaakt. Vrijspraak volgt.

In De zaak Arbogast van de Duitser Thomas Hettche ontbreekt de spanning over de ontknoping: alle kaarten liggen open op tafel. Snel is duidelijk dat Arbogast uiteindelijk vrijkomt. Geruststellend is dat geenszins, want naarmate vrijspraak waarschijnlijker wordt, daalt bij de lezer het vertrouwen in zijn onschuld. Maar wie bepaalt de mate van schuld? Zoals goede literatuur betaamt, krijgt de vraag geen definitief antwoord. Hettche wekt de schijn van objectiviteit doordat hij gebruikmaakt van rechtbankverslagen, wetenschappelijke publicaties, krantenartikelen, obductierapporten en interviews (de roman is gebaseerd op een waargebeurd verhaal). Hoewel de ontknoping helder is, zindert de roman van spanning. Onderhuidse, seksuele spanningen die Hettche bijkans klinisch nuchter beschrijft. Een geweldig contrast. Het onbetwiste hoogtepunt is de vrijpartij in de auto tussen Katja Lavans - met rode pruik - en Arbogast. Die scène is een spiegelbeeldversie van de woeste worsteling tussen Arbogast en Marie in het openingshoofdstuk, nu echter gezien vanuit de ogen van de vrouw. Huiveringwekkend. Meesterlijk.

Vertrouwde de rechter terecht op de wetenschap? Advocaat Klein verwoordt het zo: ‘De rechtbank ontbeerde de deskundigheid om zelf al het indirecte bewijs te beoordelen. Daarom moest ze te rade gaan bij de wetenschap, zodat het bij de vraag wat er was voorgevallen in essentie op de attesten van deskundigen aankwam.’ Dat doet de rechtspraak nog steeds. De opmars van de deskundigen gaat alsmaar door.
De zaak Arbogast is een rijke roman over de ontwikkelingen binnen de forensische pathologische anatomie, over een juridische dwaling, een tractaat over de rol van ‘deskundigen’, een verkenning van het fenomeen ‘lust’, een gedachte-experiment over de ondoorgrondelijkheid van schuld en vooral over de onmacht van zowel het individu als de maatschappij om met dit alles om te gaan. Om er woorden voor te vinden.

Frans Meulenberg,
onderzoeker aan de afdeling Medische Ethiek, Erasmus MC Rotterdam