Nachtwerk verstoort bioritme: houd de schade beperkt!
Aanpak JBZ maakt nachtdienst op ic minder belastend
7 reacties’s Nachts werken is slecht voor de gezondheid en het concentratievermogen. Een pilot in het Jeroen Bosch Ziekenhuis laat echter manieren zien om die nadelige effecten in te dammen. Doe een powernap, bijvoorbeeld, of zet eens een blauwe bril op.
In de gezondheidszorg wordt, net als in andere branches in onze maatschappij, zoals de ICT en de dienstverlening, meer en meer in de nacht gewerkt. Deze nachtelijke werkzaamheden, die door 1,2 miljoen Nederlanders regelmatig worden verricht, leiden tot een verstoring van het natuurlijke bioritme. Dit heeft een negatief effect op het cognitief, fysiologisch, psychisch en sociaal functioneren.1
Het is dan ook niet verwonderlijk dat velen nachtwerk als een last ervaren. Door toegenomen zorgzwaarte en complexiteit neemt de werkdruk toe en is er een hoog uitstroompercentage; in 2017 verliet bijvoorbeeld 19,3 procent van de zorgmedewerkers hun werkgever. Nachtwerk is bij 80 procent van de werknemers impopulair en 65 procent van de ondervraagden heeft lichamelijke klachten en maakt zich zorgen over de gevolgen van nachtwerk op de lange termijn.2 Er is tot op heden nauwelijks onderzoek gedaan naar het beperken van de schadelijke effecten van nachtwerk. De afdeling Intensive Care van het Jeroen Bosch Ziekenhuis (JBZ) is daarom begin 2018 als eerste ziekenhuis in Nederland gestart met een pilotonderzoek, ‘Gezond door de nacht’, dat focust op gezondheid en welzijn van de medewerkers.
Bioritme beïnvloeden
Veel processen in het menselijk lichaam volgen een ritmisch patroon, het zogenaamde circadiane ritme. Dit ritme wordt voornamelijk gegenereerd vanuit een specifiek deel in het brein (de nucleus suprachiasmaticus, SCN) deels ook vanuit de cellen van perifere weefsels en lever, en wordt beïnvloed door externe factoren zoals daglicht, voeding en slaap/activiteit. Onderbreken of verschuiven van het circadiane ritme door bijvoorbeeld werken in de nacht leidt tot direct ervaren klachten zoals vermoeidheid en concentratiestoornissen, maar ook tot gezondheidsproblemen op de lange termijn, zoals een verhoogde kans op diabetes, hart- en vaatziekten en maligniteiten.1
In ons onderzoek is gedurende een halfjaar een aantal specifieke interventies onderzocht, die als doel hadden het voedingspatroon en het bioritme te beïnvloeden. Deze maatregelen, met betrekking tot licht, voeding en slaap, werden tijdens de nachtdienst beschikbaar gesteld, en werknemers konden daarvan naar behoefte gebruik van maken (zie tabel).
Licht
Evolutionair gezien hebben we ons aangepast aan de rotatie van de aarde en is het activiteit-rustpatroon nauw verweven met de licht-donkercyclus. Blootstelling aan licht heeft dan ook de belangrijkste invloed op het circadiane ritme. Een bril die blauwachtig licht op het oog projecteert zou de natuurlijke stijging van melatonine in de nacht tegengaan, waardoor het makkelijker is om wakker te blijven. Daarnaast bestaan er brillen met oranje glazen die de natuurlijke onderdrukking van melatonine in de ochtend zouden kunnen voorkomen en daarmee de slaapkwaliteit na de dienst mogelijk verbeteren.
Voeding
Zoals alle organen heeft ook de spijsvertering een eigen ritme. De samenstelling van de voeding en het tijdstip van voedinginname in de cyclus is belangrijk voor de normale metabole regulatie. Eten tijdens de nacht veroorzaakt metabole dysregulatie en draagt bij aan gezondheidsproblemen zoals dyslipidemie, insulineresistentie en overgewicht.
Slaap
Mensen die in de nacht werken zijn ontvankelijk voor slaapdeprivatie, omdat zij slapen wanneer het licht is en de sociale omgeving actief is. Deze slaapschuld accumuleert met het verhogen van het aantal nachtdiensten. Hierdoor ontstaat toenemende slaperigheid in de nacht met als gevolg minder goede prestaties op de werkvloer. Veel grote rampen waaraan een menselijke fout ten grondslag lag, zijn dan ook aan het einde van een nachtdienst opgetreden. De mogelijkheid om kort (twintig minuten) te kunnen rusten of zelfs slapen tijdens de nachtdienst – de zogenaamde powernap – leidt tot een verbetering van de alertheid en het concentratievermogen, en tot minder stress.
Voor en na de interventie
Vóór de interventies werd de vragenlijst door 91 procent van de verpleegkundigen ingevuld en na afloop door 88 procent van hen. Ruim de helft was jonger dan 40 jaar en driekwart van de deelnemers was vrouwelijk. Het gemiddeld aantal nachtdiensten per maand in de interventieperiode was vier. Een kwart van de deelnemers gebruikte in deze periode slaapmedicatie, psychofarmaca of andere medicatie die het reactievermogen kan beïnvloeden.
De energypod (waarin je een powernap kunt doen, zie foto) werd door 90 procent regelmatig gebruikt en als zeer prettig ervaren, omdat hierdoor de concentratie toenam en de slaperigheid verminderde. Alle deelnemers maakten gebruik van de aangeboden maaltijden.
De helft van de deelnemers zette regelmatig de oranje bril op na de nachtdienst; redenen om dit niet te doen waren onder andere een lange autorit en cosmetische bezwaren. Hoewel een kleine meerderheid van de deelnemers het gebruik van oranje brillen na de nachtdienst als nuttig omschreef, leidde dit niet tot subjectieve verbetering van de kwaliteit of kwantiteit van de slaap tijdens en direct na de nachtdienst.
De blauwe bril in de nachtdienst is door 68 procent gebruikt en een derde gaf aan hier baat bij te hebben. Het is onduidelijk of en in welke mate de verbetering van de ervaren alertheid verklaard wordt door het beoogde effect van deze brillen, namelijk onderdrukking van melatoninesecretie.
Bijna de helft van de verpleegkundigen (43%) voelde zich voor de interventieperiode tijdens de nachtdienst niet fit, wat afnam naar minder dan een kwart van de deelnemers (23%) na de interventie. Daarnaast had 88 procent van de deelnemers last van een slecht humeur tijdens de nachtdienst voorafgaande aan de interventie, hetgeen verbeterde naar 60 procent na de interventieperiode.
Een paar eenvoudige maatregelen vermindert het aantal klachten spectaculair
Het aantal deelnemers dat aangaf te werken op de automatische piloot daalde van 78 naar 54 procent. Stellingen als ‘Ik heb tijdens de nachtdienstperiode mijn aandacht er niet bij kunnen houden’ en ‘Ik heb tijdens de nachtdienstperiode last gehad van weinig energie en dufheid’ werden door het merendeel van de deelnemers beaamd, hetgeen na de interventieperiode significant afnam.
Een opvallende en verontrustende bevinding was dat een substantieel aantal deelnemers onvoldoende concentratie zei te hebben om aan het einde van een nachtdienst verantwoord aan het verkeer te kunnen deelnemen. Dit aantal nam weliswaar af na de interventie, maar bleef behoorlijk hoog (46% voor, 31% na). Het aantal uren slaap overdag en de gewaardeerde slaapkwaliteit waren voor en na de interventie niet verschillend.
Deelnemers gaven ten slotte aan dat ze minder ongezonde voeding (chips, koeken etc.) nuttigden tijdens de nachtdienst (70% voor de interventie naar 49% na de interventie). In onze studie bleek een afname van buikklachten (opgeblazen gevoel, diarree) bij het merendeel van de deelnemers.
Laag ziekteverzuim
Werken in de nacht heeft duidelijk negatieve gezondheidseffecten. Een aanzienlijk deel van de deelnemers zei te vechten tegen vermoeidheid en minder alert te zijn. Vanzelfsprekend is dit relevant in de patiëntenzorg, waar een afname van alertheid geassocieerd is met een toename van fouten. In deze pilotstudie hebben we laten zien dat de invoering van een aantal eenvoudige maatregelen leidt tot een spectaculaire vermindering van klachten die samenhangen met nachtwerk.
Deze interventies vereisen weliswaar een financiële investering, maar leiden op de langere termijn tot positieve gezondheidseffecten en arbeidstevredenheid van de verpleegkundigen, en daarmee tot behoud van het eigen personeel. Dat zal zeker ook invloed hebben op het ziekteverzuim.
Nader onderzoek zal moeten uitwijzen hoe deze effecten nog verder vergroot kunnen worden en welke interventies specifiek aandacht behoeven. Daarom zijn we nu gestart met een groter onderzoek op de SEH van het JBZ en ook op de SEH en ic van Máxima Medisch Centrum.
Auteurs
Astrid Salet, internist-intensivist, Jeroen Bosch Ziekenhuis, ’s-Hertogenbosch
Jo van Bussel, unithoofd ic, Jeroen Bosch Ziekenhuis, ’s-Hertogenbosch
dr. Cornelis de Jager, internist-intensivist, Jeroen Bosch Ziekenhuis, ’s-Hertogenbosch
dr. Koen Simons, internist-intensivist, Jeroen Bosch Ziekenhuis, ’s-Hertogenbosch
Contact
cc: redactie@medischcontact.nl
Voetnoten
1. Gezondheidsrisico’s door nachtwerk 24-10-2017.Gezondheidsraad.
2. V&VN magazine, nacht in cijfers, jaargang 13, februari 2018.
Aline Kruit
arts, Valkenburg Lb
Ik neem aan dat de getallen in de interessante reactie van dhr. van Eekelen verwijzen naar artikelen. Maar ik zie deze niet staan. Is het mogelijk om hier toch inzicht in te krijgen? Dank.
Dr. Alexander van Eekelen, avaneekelen@circadian.com
CIRCADIAN,
In het artikel ‘Nachtwerk verstoort bioritme: houd de schade beperkt!’ wordt verslag gedaan van enkele interventies die zijn ingezet om de nadelige effecten van nachtarbeid te verminderen. Het is echter van belang dat zulke interventies worden ingeze...t op basis van de juiste wetenschappelijke inzichten. Dat is bij het inzetten van een bril die ’s nachts zorgpersoneel blootstelt aan blauw licht niet het geval.
In de afgelopen 10 jaar zijn een groot aantal studies verschenen over de nadelen van blootstelling aan kunstmatig licht tijdens de nacht(dienst) 1. Light At Night verstoort het bioritme en is daarmee een belangrijke onderliggende oorzaak van de aan nachtarbeid gerelateerde gezondheidsrisico’s. 2, 3
Onderzoek heeft aangetoond dat met name blauw licht de functies van de biologische klok kan manipuleren 4. Blootstelling aan de blauwe component in het aanwezige kunstlicht leidt tot onderdrukking van melatonine en verhoging van cortisolproductie 5. Verstoring van deze hormoonhuishouding wordt in verband gebracht met een verstoord glucose- en lipide metabolisme 6 en insulineresistentie 7, 8. Deze mechanismen verklaren mogelijk de verhoogde risico’s onder nachtwerkers op diabetes type 2, cardiovasculaire aandoeningen en overgewicht 9, onafhankelijk van slaapgebrek 10.
Daarbij is de aanname uit het artikel dat “onderdrukking van melatoninesecretie door blauwachtig licht” leidt tot het “verminderen van slaperigheid en toenemen van alertheid tijdens de nachtdienst” onjuist. Endogene (lichaamseigen) melatonine is namelijk niet sedatief. Dat blijkt uit onderzoeken waarbij ’s nachts licht werd aangeboden zonder de blauwe component, waardoor de melatonineproductie intact bleef zonder nadelig effect op slaperigheid of alertheid. 5, 11, 12
Onderdrukking van melatonine tijdens de nachtdienst met behulp van blauw licht is dus niet nodig en zelfs niet wenselijk, vanwege bovengenoemde gezondheidsrisico’s die verbonden zijn met blootstelling aan (blauw) licht tijdens de nacht.
Aline Kruit
arts, Valkenburg Lb
Inspirerend artikel! In ons boek "Goede Nacht. Lekker slapen en beter presteren bij onregelmatige werktijden" * dat dit najaar verschijnt bij uitgeverij Thema, hebben wij ervaringen van het JBZ verwerkt. En schrijven we over het nut van de powernap. ...Het arboportaal geeft goede informatie over wisselende werktijden en hoe dit gezond vol te houden. We zijn benieuwd naar de nieuwe richtlijn van de NVAB over "Gezondheidseffecten van nachtwerk".
Het kan er alleen maar beter op worden.
* auteurs: Irma Leijten en Aline Kruit.
Marchinus Hofkamp
kinderarts n.p. - ismijnkindwelgezond.nl, Apeldoorn
Of ’s nachts werken werkelijk zo slecht voor de gezondheid en het ¬concentratievermogen is, is maar de vraag. Wat voornamelijk slecht is, is verstoring van het circadiane ritme, en daarbij gaat het vooral over wijzigingen van dit ritme. De wisseling ...van dag- naar nachtdienst en omgekeerd. En natuurlijk ook het uit ons bed gebeld worden, waar je nog dagen last van hebt – op oudere meer dan op jonge leeftijd.
Daarom is het niet goed te begrijpen, waarom ouders zich niet fel verzetten tegen het wonderlijke nachtbraken door disco-party’s die rond middernacht beginnen, en die fnuikend voor alertheid en concentratie zijn in de week erna.
Zelfs van de overgangen zomertijd-wintertijd ondervinden veel mensen meerdere dagen last, iets dat door de politiek niet serieus genoeg wordt genomen.
Maar het gedurende langere tijd in een omgekeerd dag-nachtritme leven, is niet slecht voor je concentratie, zoals menig zeer alert nachthoofd in het ziekenhuis laat zien (en ikzelf vroeger in tentamentijd – studeren in nachtelijke rust).
Er zitten veel aspecten aan nachtdiensten, en die gelden niet voor iedereen in dezelfde mate.
Overigens was blauwig licht standaard in het TL-tijdperk – nu is er meer keuze.
Kasper Janssen
Sportarts / powernapspecialist, UTRECHT
Van harte Jo van Bussel en Astrid Salet!
Wat een prachtige resultaten! En vooral wat een lef dat jullie deze #interventies hebben ingezet als teken van waardering voor jullie #nachtwerkers in de #zorg! Ik ben vereerd dat ik jullie 'Gezond door de... nacht' project een aantal maal heb morgen ondersteunen met mijn workshop 'Powernap 2 Perform'. Dat jullie pilot zoveel navolging heeft gekregen in de ziekenhuizen in NL is een groot compliment voor jullie werk!
Voor geïnteresseerden in mijn workshop: www.napatwork.nl. Voor geïnteresseerden in de resultaten: Jo van Bussel geeft op ons congres: 'Duurzaam presteren in sport, zorg en bedrijfsleven' een presentatie op 20 november in Woerden: https://www.aanmelder.nl/duurzaampresteren2020.
Energieke groet, Kasper Janssen
J.J.P.Lamoré
chirurg in ruste, Naaldwijk
Een leven lang bij nacht en ontij heftig en met genoegen gewerkt. Tot op heden geen schade ondervonden (81 jaar)
Dolf Algra
commentator, opiniemaker zorg en sociale zekerheid, oud bedrijfsarts, Rotterdam
Leuke en interessante pilot. Gewoon uit proberen wat wel en niet werkt. Top !
Is de bedrijfsarts, arbodienst, en/of hrm/pz er ook nog bij betrokken geweest ? Succes met het vervolg. Al zoekend naar de goeie mix .
Helaas wordt er steeds meer in ...de nacht gewerkt. Dat is lang niet altijd echt noodzakelijk.
Snel inkijkje ?
https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2296068-werken-in-de-nacht-1-3-miljoen-nederlanders-doen-het.html
meer algemene informatie:
arbo portaal:
https://www.arboportaal.nl/onderwerpen/nachtdienst
wet en regelgeving:
https://www.arboportaal.nl/onderwerpen/nachtdienst/vraag-en-antwoord/welke-regels-gelden-er-voor-nachtdiensten
tools en links
https://www.arboportaal.nl/onderwerpen/nachtdienst/tools-documenten-en-links
artikel uit volkskrant
https://www.volkskrant.nl/economie/steeds-meer-werk-is-nachtwerk-met-alle-gevaren-voor-de-gezondheid-van-dien~b776294a/