‘Eerst zien dan geloven’ - Oogarts in Tanzania

In een land dat zo vruchtbaar is dat de cashewnootbomen langs de weg groeien en de bananen, mango’s en ananassen voor het oprapen liggen, zou je verwachten dat de Tanzanianen er een gezond eetpatroon op na houden. Niets is minder waar. De meesten van hen zweren bij het traditioneel Afrikaanse gerecht ugali, waarbij maïsmeel wordt gekookt tot een soort pap: goedkoop, makkelijk te bereiden en enorm vullend. Wie een beetje meer geld te besteden heeft, gaat naar de plaatselijke duka om een vette mishkaki, oftewel vlees op een prikker, met friet weg te werken. Voor de oogarts blijft het echter een enorme uitdaging om patiënten de gevaren te laten inzien die deze culturele eetgewoonten met zich meebrengen. Het adagium: ‘Eerst zien, dan geloven’ is hierbij wel erg letterlijk van toepassing.

Het ziekenhuis waar ik werk, kent verschillende poliklinieken en vanochtend ben ik ingedeeld op de OPD: outpatient department, bedoeld voor patiënten die nauwelijks geld hebben voor een consult, en daarom een symbolisch bedrag van 2000 Tanzaniaanse shilling betalen (circa 1 euro). Hier geldt het principe ‘wie het eerst komt, het eerst maalt’. Op de private clinic rekenen patiënten 50.000 shilling af voor een consult (circa 25 euro). Daar word je in een aparte consultkamer, met airco, gezien en kun je op afspraak komen. De bedoeling is dat de opbrengsten van deze poli de OPD bedruipen.

Zuster Happy komt aangesloft, met aan haar hand een Tanzaniaanse dame in een prachtige kangajurk, die echter niet haar teveel aan kilo’s lichaamsgewicht kan verhullen. Ze komt voor het aanmeten van een bril. Maar al gauw zie ik in haar status het schijnbaar onschuldige zinnetje ‘diabetes mellitus: well-controlled’ staan. Gelukkig weet ik inmiddels dat ‘well-controlled’ hier zoiets betekent als:
‘Ik voel me prima, dus alleen als het mij uitkomt neem ik zo nu en dan een tabletje’. En ja hoor, als ik een vlugge blik werp op het netvlies, springen de dot- en blotbloedingen mij al tegemoet.

Ik geef haar dilaterende oogdruppels en laat haar bloeddruk controleren. Intussen komt de volgende patiënt, op de tast, binnen: een tengere 22-jarige Tanzaniaanse jongeman die op boarding school in Mwanza zit, graag leraar wil worden en er twee dagen over heeft gedaan om met de daladala – de plaatselijke bus – naar Dar es Salaam af te reizen om een oogarts te bezoeken. Ik schuif de spleetlamp naar voren en zie een afwijkende oogzenuw. Gezichtsveldonderzoek toont afwijkingen die passen bij een opticoneuropathie, een beeld dat we hier met enige regelmaat op de OPD’s zien. Er lijkt een toxische of (voedings)deficiënte oorzaak aan ten grondslag te liggen. Een paar jaar geleden viel een Britse oogarts de hoge prevalentie van deze aandoening ook al op. Het betrof vaak jonge patiënten die op een boarding school zaten, die bekendstaan om hun eenzijdige eten, vooral bestaande uit ugali...

Terwijl de jongeman met een receptje voor vitaminepreparaten wegloopt, roep ik de ‘well-controlled DM’-patiënte weer binnen. Als een dreigende onweerswolk hangt er een grote preretinale bloeding vlak boven haar centrale gezichtsveld, die duidelijk van plan is om binnen afzienbare tijd het volledige zicht van het rechteroog weg te nemen. Het andere oog laat tot overmaat van ramp ook nog een neovascularisatie vlak bij de oogzenuw zien en een vaatbed waar ik allerminst gelukkig van word. Een vergevorderd stadium van diabetische retinopathie dus, en nog nooit eerder oogheelkundig gecontroleerd. Ik bespreek de resultaten met de patiënte, maar zij is niet geheel overtuigd: zij zíet alles toch prima? Ik besluit die middag nog een (laser)-
behandeling uit te voeren, want de kans dat patiënten terugkomen voor (vervolg)-
behandeling is altijd zeer gering vanwege immer terugkerende obstakels: geen geld, geen vervoer, of geen familieleden om iemand te vergezellen naar de kliniek.

Het is theepauze en zuster Happy neemt mij mee naar het zusterhok. Zoals haar naam al doet vermoeden, is zij vaak vrolijk en opgewekt en verder valt aan haar op dat ze de cruciale BMI-grens allang achter zich heeft gelaten. Tijdens de thee vraagt ze mij plompverloren of ik niet wat ronder zou willen zijn? ‘Zo dun is toch niet gezond?’, zegt ze lachend, terwijl ze haar met vet doordrenkte krant begint te ontrollen en er enkele oliebolachtige deegballen uit tevoorschijn komen.

’s Middag zie ik nog een aantal patiënten op de ‘private clinic’. De eerste komt rustig een halfuur te laat met veel bombarie mijn kamer binnenstormen. Ik herken deze rijke Zanzibari-moslim nog van de vorige keer. Hij begroet me joviaal en heeft goed nieuws: ‘Ik kan weer zien dokter, dus dan moet u wel goed zijn.’ Met de YAG-laser heb ik hem van zijn nastaar afgeholpen en ik zie inderdaad een mooie heldere lens, én een glimlach van oor tot oor. Vervolgens gaat de meegebrachte tas open en komen er twee dozen met exclusieve dadels uit Dubai tevoorschijn.

De middag wordt afgesloten met de komst van een expatvrouw die erg veel last heeft van droge ogen, terwijl ze vanavond een etentje moet geven voor een groot aantal belangrijke gasten en het mag niet lijken of ze de hele dag heeft gehuild. Wat ze overigens wel zou kunnen, voegt ze er ongevraagd aan toe, want het leven in Dar es Salaam is zo zwaar: de ondraaglijke vochtige hitte, de malariamuggen en niet te vergeten de kok die nooit eens doet wat zij hem opdraagt. Nog voordat ze kan beginnen aan een klaagzang over de verkeerde wijn die hij had gekocht, wapper ik haar gauw de deur uit met een receptje voor, hoe toepasselijk, ‘kunsttranen’.

De dag zit erop en het contrast tussen de magere Tanzaniaan met een opticopathie op basis van te eenzijdig eten, de corpulente diabeet met ongecontroleerde diabetische retinopathie, de rijke Zanzibari met zijn geïmporteerde dadels en de klagende expat-vrouw met haar droge ogen en inadequate kok, staan mij aan het einde van de dag nog vers op het netvlies. Dit is Tanzania: een land van uitersten.

Alberta Thiadens, oogarts in het CCBRT ziekenhuis in Dar es Salaam, Tanzania