De A van Afasie

'Van binnen is alles goed geregeld, maar het komt de sluizen niet meer uit, weet u.' Zo omschrijft de hoofdpersoon in Bernlefs roman Eclips zijn aandoening. De man lijdt aan afasie. Over de effecten van de behandeling van afasie is nog weinig bekend. De Rotterdam Afasie Therapie Studie moet meer duidelijkheid scheppen.

'Ik kan nu weer konijn zeggen. Dat kon ik niet. Dat wist ik niet meer. Ja, ik wist het wel. Ik weet alles. Maar de woorden lukken niet. Nu leer ik ze weer. Bij ieder woord dat ik weer weet, spring ik een gat in de lucht. Vliegtuig, vliegtuig kan ik ook weer zeggen. En boerenkool, en konijn. Met ieder nieuw woord ben ik gelukkig.'

Deze spraakwaterval is afkomstig van mijnheer Korbijn (58). Iets meer dan een jaar geleden kwam hij van zijn werk met hoofdpijn. Hij ging op bed liggen. Het bleek meer te zijn dan hoofdpijn: Korbijn had een cerebrovasculair accident (CVA). In het St. Claraziekenhuis werd een intracerebraal hematoom links temporo pariëtaal vastgesteld. In het Academisch Ziekenhuis Rotterdam Dijkzigt vond trepanatie plaats.

De trepanatie was succesvol, maar het CVA had al veel schade berokkend. Korbijn moest weer leren lopen en ook opnieuw leren praten. Hij lijdt aan afasie. Voor de behandeling van afasie bestaan tal van therapievormen. Of een bepaalde therapie beter is dan een andere, en in hoeverre de therapieën bijdragen aan het herstel, is nog nauwelijks onderzocht in een gerandomiseerde studie.

RATS

De bijdrage van de therapie aan het herstel is moeilijk vast te stellen. Bij afasie na een CVA speelt namelijk ook het natuurlijke herstel een belangrijke rol. Korbijn is ervan overtuigd dat de therapie werkt. ‘Natuurlijk helpt oefenen. Ik wist niks meer. Niet wat de A27 was, en dat dat meisje met de bus kwam. Nu weet ik dat weer.’

Met ‘dat meisje’ bedoelt Korbijn de coördinator van RATS. De afkorting staat voor de Rotterdam Afasie Therapie Studie, een samenwerkingsproject van het Erasmus Universitair Medisch Centrum Rotterdam en de Stichting Afasie Rotterdam. RATS is een gerandomiseerde studie naar het effect van de zogeheten BOX-therapie bij afasiepatiënten. Deze therapievorm is gericht op de lexicale semantiek, de samenhang tussen woord en betekenis. Hiervoor is gekozen omdat de lexicaal semantische verwerking een sterke relatie heeft met de ernst van de afasie en de taalbegripstoornis. BOX is gericht op het onderscheiden van woorden op basis van de betekenis. Dit speelt bij alle vormen van afasie een belangrijke rol.

Patiënten die aan RATS meedoen, krijgen gedurende een halfjaar wekelijks anderhalf tot drie uur therapie van een logopedist. BOX heeft verschillende moeilijkheidsgraden. ‘Het idee is dat de therapie werkt als je goed moet nadenken over de betekenis van woorden, zinnen en teksten’, licht Evy Visch-Brink toe. Zij is als klinisch linguïst betrokken bij het RATS. ‘De semantische representatie is verspreid over de hersenen. De hoop bestaat dat de slecht functionerende hersengebieden reactiveren. Ook kan er reorganisatie optreden, zodat andere hersengebieden die voorheen slechts latent bij semantische verwerking waren betrokken, taken overnemen.

De BOX-therapie, de naam is een verwijzing naar de black box, wordt in de RATS vergeleken een andere afasiebehandelingsmethode, een gestructureerde fonologische therapie genaamd FIKS (zie kader). FIKS richt zich op het proces in de hersenen dat woordconcepten koppelt aan het daarbij behorende klankpatroon. In RATS geldt de fonologische therapie als de controle. De geïncludeerde patiënten hebben dan ook zowel semantische als fonologische problemen (zie ook blz. 1822).

Natuurlijk herstel

Aan de gerandomiseerde multicenterstudie doen inmiddels 54 CVA-patiënten mee. Inclusie vindt plaats binnen drie tot vijf maanden na een CVA. Visch-Brink: ‘De eerste drie maanden includeren we niet, omdat in die periode het meeste natuurlijke herstel plaatsvindt. Dit bemoeilijkt het aantonen van de meerwaarde van de therapie.’

De belangrijkste evaluatiemaat in het RATS-onderzoek is de ANTAT (Amsterdam-Nijmegen-test voor alledaagse taalvaardigheid). De patiënt krijgt een situatie voorgelegd en wordt gevraagd daarop te reageren. Visch-Brink pakt uit een plastic tas een blouse met een brandgat. ‘We vragen de patiënten wat die zouden zeggen als ze deze blouse zo bij de stomerij vandaan krijgen. In ANTAT zijn tien verschillende situaties geschetst met mogelijke reacties.’

ANTAT meet zowel de inhoudelijke kwaliteit van de reactie als de duidelijkheid van het gesprokene. Hoewel de beide therapieën in RATS stoornisgericht zijn, is het doel van de behandeling vooruitgang in de alledaagse communicatie. Of de verschillende behandelmethoden selectieve effecten hebben, is echter wel interessant. Als de semantische therapie een selectief effect heeft op de semantische taken, of de fonologische therapie op de fonologische taken, blijkt dat de patiënten niet alleen vooruitgaan door natuurlijk herstel.

Voor een tweede evaluatiemethode wordt de hulp van de partner ingeschakeld. Deze wordt via de partner-ANTAT gevraagd het taalgedrag van de patiënt te beoordelen: hoe de patiënt telefoneert en aan gesprekken deelneemt. Naast dit partneronderzoek wordt ook de kwaliteit van leven als uitkomst gemeten.

Schrijnend

Visch-Brink is voorzichtig over haar verwachtingen van het RATS-onderzoek. ‘Ik ben al blij als we wat de ernst betreft een significant verschil op de ANTAT-schaal vinden. Voor de resultaten is het wachten tot eind 2001. De inclusie van patiënten stopt deze maand.’

CVA-patiënt Korbijn heeft de BOX-therapie inmiddels afgerond. Nu, een jaar na het CVA, is met hem al weer redelijk goed te converseren. ‘Dat hoor ik vaak’, zegt zijn vrouw. ‘Maar je zou hem eens moeten observeren zonder dat hij dat doorheeft. Dan zie je een volwassen man die de benaming van zijn vingers zit te oefenen. Dat is toch wel schrijnend.’

‘Hoewel meneer Korbijn nooit meer de oude wordt, is er nog wel vooruitgang te verwachten’, aldus logopedist Fabiënne Stok. Hij leert elke week nog een paar woorden. Korbijn krijgt na BOX een andere therapievorm. Op een computerprogramma verschijnt het plaatje van een slee. Met een druk op de knop is de eerste letter op te vragen. ‘S ... Sl ... S ... Sl. S ... S... Sla ... Slu ...’ Dankzij de aanwijzingen ‘skiën’, ‘sneeuw’ en ‘winter’ lukt het Korbijn. Slee! Hij kijkt hoopvol naar zijn vrouw. Zij knikt bevestigend. ‘Met elk nieuw woord ben ik blij’, zegt Korbijn weer. ‘Dan spring ik een gat in de lucht. Vliegtuig, vliegtuig kan ik weer!’ <<

Eclips

Zonder twijfel is Hersenschimmen de bekendste roman van J. Bernlef. Het is echter niet zijn enige boek waarin neurologische problemen een belangrijke rol spelen. In Vallende Ster staat autisme centraal, in Eclips afasie.