Laatste nieuws
preventie

Aandacht voor vallen moet zorginfarct afwenden

Nog niemand lijkt oog te hebben voor de epidemie van valincidenten

8 reacties
Caspar Huurdeman /ANP
Caspar Huurdeman /ANP

Het aantal ouderen dat valt, met ernstig letsel of zelfs de dood als gevolg, neemt sterk toe. Dit lijkt een gevolg van de afnemende fysieke gezondheid van ouderen. Door het vallen neemt de zorglast toe; daarom zijn nu maatregelen nodig.

Het valrisico van ouderen vertoont een verontrustende tendens. Omdat dit ook consequenties heeft voor het zorgstelsel, is het dringend nodig om maatregelen te nemen om deze risico’s het hoofd te bieden.

Het RIVM publiceert elke vier jaar een update van de Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV). Die van 2018 voorspelt de verwachte ontwikkeling van ziektes en sterfgevallen tot 2040.1 Het RIVM hanteert daarbij een scenario, waarin zaken als vergrijzing en bekende veranderingen in incidentie worden verwerkt. De VTV voorspelt naast de verwachte sterfte ook een verlies aan gezonde levensjaren.

Voor 2040 voorziet het RIVM een sterke toename van ziektelast, resulterend in minder gezonde levensjaren en meer zorgbehoefte. Naast hart- en vaatziekten, kanker en dementie behoren aandoeningen van het steun- en bewegingsapparaat, zoals artrose en rugklachten, nadrukkelijk tot de stijgers.

Botontkalking

Bij overlijden door een accidentele val overlijdt iemand binnen dertig dagen na een ongeval door een onopzettelijke val, struikeling of uitglijder, aldus de definitie van het CBS.2 Ouderen vallen thuis, in het verkeer, in een zorginstelling of ziekenhuis. Het kan leiden tot botbreuken, met ernstig letsel, langdurige opname en sterfte als resultaat. Het risico op botbreuken hangt enerzijds samen met de ­fysieke gesteldheid (evenwicht, coördinatie van bewegen), anderzijds met het geleidelijke proces van botontkalking, waardoor bot zwak en bros wordt. Vanaf 2014 neemt in Nederland de sterfte door vallen toe. Het is niet alleen een absolute stijging die samenhangt met de vergrijzing, maar ook een relatieve: de incidentie per 1000 bij hoogbejaarden, en vooral oudere vrouwen, neemt ook toe.

Registratieprobleem

Het aantal sterfgevallen door een accidentele val steeg van 3500 in 2014 naar 5400 in 2021 (+54%). Hierbij doet zich een vervelend registratieprobleem voor. Dat zit in de registratie van osteo­porose; via een DEXA-meting wordt officieel de diagnose botontkalking gesteld. In de ICD-10 (de sterftecodering conform WHO-afspraken) wordt dan de code M80.0 gebruikt: afwijkingen in dichtheid en structuur van bot. In 2021 ging het in Nederland om 550 ziekenhuisopnames en 100 (indirecte) sterfgevallen.

Maar bij een accidentele val leidt zwak bot ook tot ernstige gevolgen van de val bij de ouderen die het voornamelijk treft. Als er geen DEXA-meting is gedaan – na een eerdere breuk – dan wordt bij sterfte binnen dertig dagen ICD-10-code W00-W19 gebruikt: vallen. In 2021 ging het om 66 duizend ziekenhuisopnames en 5400 sterfgevallen, 120 respectievelijk 54 maal het aantal registraties bij osteoporose. Niet meegeteld worden de sterfgevallen van mensen die na meer dan dertig dagen alsnog overlijden aan de gevolgen van de val, en ook niet de ouderen die overlijden door een ernstige val met bijvoorbeeld een e-bike. Deze categorieën vertonen ook een duidelijke stijging. Het aantal overlijdens als gevolg van een val is dus hoger dan de valcijfers van het CBS laten zien.

Overlijdens door een ernstige val met bijvoorbeeld een e-bike vertonen ook een duidelijke stijging

Gestage opmars

De stijging van het aantal ziekenhuisopnames en sterfgevallen door accidenteel vallen is niet alleen absoluut (als gevolg van de toenemende vergrijzing), maar ook relatief. De incidentie per 1000 ouderen begon al vijf jaar vóór covid aan een gestage opmars. Zo verdubbelde de incidentie bij 80-90-jarigen van 1,7 per 1000 in 2014 naar 3,4 per 1000 in 2020, blijkt uit CBS-cijfers. Bij 90-plussers is deze nog hoger (zie figuur 1). Verdere toename van de incidentie ligt voor de hand doordat in de komende jaren de babyboomgeneratie inschuift in de hoogste leeftijden. De cohorten met hoge leeftijd (en veel hogere incidentie per 1000) krijgen daardoor relatief hogere aantallen waardoor de incidentie voor de hele groep 65+ verder stijgt. En ouderen leiden tegenwoordig tot op hoge leeftijd ook een actiever leven dan vroeger op dezelfde leeftijd, waardoor het aantal valpartijen kan toenemen.

We weten op dit moment niet of deze stijging zal blijven doorzetten, maar gezien de gevolgen voor de zorg lijkt het verstandig om daar rekening mee te houden. De huidige werkwijze met de begrenzing van het aantal verpleeghuisbedden kan betekenen dat de mogelijkheid tot plaatsing vanuit de thuissituatie snel verder verslechtert.

Toekomstscenario’s

In de VTV 2018 stijgt het aantal accidentele vallen onder 65-plussers tot 2040 iets meer dan het tempo van de vergrijzing.1 Dat is een jaarlijkse groei van circa 2,5 procent. Maar de harde cijfers uit de periode 2015-2022 tonen een duidelijk sterkere groei van de incidentie per 1000 inwoners.

Om de effecten tot 2028 in beeld te brengen hebben wij onze cijfermatige projecties – naast sterfte – ook gericht op de belasting van de zorgketen. Hierbij hebben we twee varianten berekend:

A: de belasting voor de zorgketen en de sterfte ontwikkelen zich door toename bevolking 65+ (vergrijzing), waarbij de incidentie per 1000 zich stabiliseert op het niveau van 2022;

B: de belasting voor zorgketen en de sterfte ontwikkelen zich door toename van bevolking 65+, waarbij de incidentie per 1000 toeneemt met de voorgaande progressie.

Uit de tabel  kun je opmaken dat het doorzetten van de toenemende incidentie (variant B) een substantieel effect heeft op de ziekenhuisopnames, plaatsingen in verpleeghuizen en sterfgevallen per jaar. Figuur 2  geeft grafisch een prognose voor sterfte door accidentele vallen voor het groei­tempo conform de VTV 2018, en voor variant B in onze projecties. De geprojecteerde aantallen voor sterfgevallen volgens het VTV trendscenario zijn in realiteit in 2022 al gehaald.

In onze projecties hebben we verondersteld dat de verhouding tussen ernstig letsel, ziekenhuis­opname en opname verpleeghuis constant is. Maar omdat de aantallen in hoge leeftijdsgroepen naar rato een zwaarder accent zullen krijgen, mag verwacht worden dat er een verschuiving ontstaat naar ernstiger gevolgen, en dus relatief meer zieken­huisopnames en verpleeghuisopnames. Nadere analyse van werking en bijdrage daarvan verdient dus hoge prioriteit.

Ernstige verstopping

In de loop van 2022 zijn de wachtlijsten voor opname in een verpleeghuis sterk gegroeid. In november 2022 publiceert de NZa een rapport over de instroom in de langdurige zorg (lees: verpleeghuiszorg). Daaruit blijkt dat de instroom slechts gedeeltelijk verloopt vanuit de thuissituatie via een indicatie van een zorgkantoor. Veel plaatsingen verlopen via zogeheten zijpaden. Plaatsen in een verpleeghuis worden niet toegewezen op volgorde van aanmelding, maar op prioriteit. Ouderen die door ernstig letsel in het ziekenhuis zijn opgenomen en mogelijk ook door bijkomende problemen (zoals dementie) niet naar de thuissituatie terug kunnen, krijgen een hoge prioriteit. Vanuit de ziekenhuizen gebeurt dit om bedden vrij te maken voor andere patiënten. Gezien de toenemende valincidentie in de komende jaren (zie tabel) moet dus ernstig rekening worden gehouden met verdere verstopping van de zorg.

Beleid nodig

We weten nog onvoldoende wat de precieze oorzaken zijn van de stijgende incidentie en de relatieve bijdrage van die oorzaken verdient meer (onderzoek-)aandacht. Maar de effecten van – verdere – belasting van de zorg zijn nu al evident.

Allereerst moet worden erkend dat het aantal valpartijen niet alleen absoluut (met de vergrijzing) maar ook relatief (incidentie) toeneemt en een grote impact gaat hebben op de (langdurige) verpleeghuiszorg. Voor de korte termijn zal de minister hierom de capaciteit en de plaatsingsprocedure van thuiszorg en lang­durige zorg moeten aanpassen.

Voor de middellange en lange termijn:

1. Oorzaken en valomstandigheden, en hun ­bijdrage aan incidentie en ernst van de gevolgen, moeten worden onderzocht. Om het risico op ernstig letsel en sterfte te verkleinen, organiseert Veiligheid.nl programma’s om vallen van ouderen te voorkomen. Een belangrijke bijkomende onderzoeksvraag is in hoeverre dit programma de doelgroep bereikt en door individuen is vol te houden, of slechts uitstel biedt.

2. Er is beleid nodig om het risico op vallen en de ernstige gevolgen ervan in een vroeg stadium te kunnen bepalen. Tot nu toe wordt de botdichtheid alleen gemeten met de DEXA-meting, maar die is relatief invasief (straling) en duur. Er bestaat geen eenvoudige methode om op gezette tijden het risico op vallen en letselschade objectief te meten en veranderingen daarin op individueel niveau te classificeren (overgang naar hogere risicoklasse bepalen). Balansmetingen of eenvoudige krachtmetingen in handen of benen zouden daarvoor gebruikt kunnen worden. En de risicoklassen zouden gekoppeld kunnen worden aan lifestyle­adviezen en bewezen oefenprogramma’s. Artsen(organisaties) hebben een belangrijke rol om dit te ontwikkelen en te valideren. De bestaande periodieke apk van ouderen uitbreiden ligt in de rede.

3. Er is ook beleid nodig om het risico op vallen en het ontstaan van ernstige gevolgen te beperken. Effectieve preventieprogramma’s gericht op specifieke doelgroepen en omstandigheden horen daarbij. Maar ook – technische – innovaties om val­risico en ernstige gevolgen van vallen te verminderen. 

Spierzwakte en botontkalking

Bij elke val horen specifieke omstandigheden, maar een afnemende fysieke gesteldheid (lees: spierkracht) lijkt een belangrijke gemeenschappelijke noemer te zijn. Houding en beweging worden aangestuurd door het zenuwstelsel, maar bewerkstelligd door spieren en ligamenten. Afname van spierkracht, het sterkst te zien bij vrouwen na de meno­pauze, leidt niet alleen tot verminderde coördinatie en stabiliteit, maar ook tot verminderd reactievermogen en een grotere kans op vallen.

Een tweede gevolg van verminderde spiermassa is botontkalking en dientengevolge broosheid van de botten. Waar een val bij een jong persoon tot blauwe plekken leidt, is er bij ouderen een grote kans op botbreuken en (dus) ernstig letsel. Botontkalking hangt sterk samen met spiermassa: in een studie naar spiermassa en botdichtheid bij mannen, vrouwen en kinderen vond Schönau een linear verband.4 Dit past bij Roux’ concept van functionele adaptatie (‘use it or loose it’), waarbij het lichaam ongebruikte weefsels en organen afbreekt.5 Botontkalking staat dus niet op zichzelf, maar is een direct gevolg van afgenomen spiermassa. Dit brengt vallen in verband met leefstijl, en daarmee de mogelijkheid tot vroege detectie en preventie.

auteurs

André Soeterbroek, voorzitter Houding Netwerk Nederland

Piet van Loon, orthopedisch chirurg

André Grotenhuis, emeritus hoogleraar neurochirurgie

Theo Smit, professor of translational regenerative medicine, Amsterdam UMC

contact

asoeterbroek@kpnmail.nl

cc: redactie@medischcontact.nl

Voetnoten

1. VTV 2018 Een gezond vooruitzicht. https://www.vtv2018.nl/ N.B.: In de tussentijdse C-VTV 2020, die gemaakt is vanwege corona, zijn geen nieuwe dataprojecties beschikbaar.

2. Centraal Bureau voor Statistieken (CBS). www.cbs.nl

3. https://www.veiligheid.nl/kennisaanbod/infographic/feiten-en-cijfers-valongevallen-65-plussers-2020

4. Schönau (2004): The peak bone mass concept: is it still relevant? Pediatr Nephrol 19:825–831. DOI 10.1007/s00467-004-1465-5

5. Roux W (1881): Der Kampf der Teile im Organismus. Leipzig: Engelmann.

6. CBS Bevolkingsprognose 2022-2070, www.cbs.nl

Lees ook:

ouderen geriatrie preventie
Op dit artikel reageren inloggen
Reacties
  • V. Iyer

    arts M+G, jeugdarts KNMG, Hilversum

    Dank voor het aandacht vragen voor valpreventie bij ouderen. De toename van oogheelkundige aandoeningen waaronder macula degeneratie zou ook kunnen bijdragen aan het aantal accidentele vallen. Zie: https://www.vzinfo.nl/gezichtsstoornissen-leeftijd-e...n-geslacht-maculadegeneratie
    Effectieve preventieprogramma’s gericht op deze doelgroep(en) en omstandigheden zou ik ook toejuichen.

  • P.F.J. van Buuren

    specialist ouderengeneeskunde

    De oorzaak is eenvoudig: ouderen die langer thuis wonen!
    We hebben het verzorgingshuis tenslotte afgeschaft. Een oudere blijft thuis wonen tot het echt niet meer gaat. En die oudere die vroeger naar een verzorgingshuis ging maar nu met thuiszorg en ...mantelzorg het eigenlijk thuis net niet red, die is valgevaarlijk.

    • V.R. Rauwers

      arts

      Exact!

      "Nog niemand lijkt oog te hebben voor de epidemie van valincidenten"
      Och, maar er is wel degelijk aandacht voor de combinatie 'lopen' en 'bejaarden':

      https://www.groene.nl/artikel/binnenlopen-met-bejaarden-2023-04-05

      en daar op aans...luitend: https://www.groene.nl/artikel/wij-zijn-slijtende-werkpaarden

    • R. Mol

      huisarts, Rhoon

      Geachte redactie, hulde voor uw mooie artikel.
      Jammer dat u hier niet gebruik heeft gemaakt van 2 mooie uitvindingen ter voorkomen van letsels tgv vallen bij ouderen:
      De driewielfiets, volgens mij in Scandinavië al normaal bij ouderen:
      20 inch vol...wassen driewieler met winkelmandje 8 versnellingen | Fruugo NL

      En de airbag ter voorkomen van heupfracturen:
      Zorgprofessional – Wolk Heupairbag (wolkairbag.com)

      Wellicht idee voor komende uitgave om artsen hun ouderen te adviseren.

  • J.J. Blom

    oud huisarts, Dokkum

    Medicamenten en m.n. antihypertensiva worden niet genoemd als oorzaak voor vallen.
    Vraag eens aan uw oudere patient wat er gebeurt als hij of zij snel opstaat uit liggende of lui zittende houding. antihypertensiva en orthostatische hypotentie verste...rken elkaar met vallen als mogelijk gevolg.

    • P. Dinkelberg

      voorzitter patientenvereniging, Apeldoorn

      Ook de olifant in de kamer; het gebruik van psychoactieve medicatie zie ik niet terug in het artikel. Tekenend voor het negeren van het effect van benzodiazepines e.d. is ook het ontbreken van het afbouwen ervan in de Final Module Minderen en stoppen... van medicatie van de NHG.

  • M. Langedijk

    Aios klinische geriatrie

    Dank voor het aandacht vragen voor een zeer belangrijk onderwerp voor ouderen. Het valt mij alleen op dat uw voorstellen voor verder beleid al zijn terug te vinden in de richtlijn preventie van valincidenten bij ouderen uit 2017.
    Daarnaast zijn bot...ontkalking en spierkracht een wat beperkte probleemanalyse voor zoiets multifactorieels als vallen. Denk ook maar eens aan invloed van medicatie, invloed van concentratie (door bv stemmings of angst probleem) of visusproblemen.

 

Cookies op Medisch Contact

Medisch Contact vraagt u om cookies te accepteren voor optimale werking van de site, kwaliteitsverbetering door geanonimiseerde analyse van het gebruik van de site en het tonen van relevante advertenties, video’s en andere multimediale inhoud. Meer informatie vindt u in onze privacy- en cookieverklaring.