De overheid moet nu met maatregelen komen om mensen langer gezond te houden

Drieluik preventie – deel I: Gezonde voeding

Sommige artsen vinden dat hoogleraar oncologische chirurgie Marjolein Smidt over de grenzen van haar vakgebied gaat als ze zich kwaad maakt over ongezonde voeding, over­gewicht en obesitas en de grote gezond­heids­risico’s die daarmee gepaard gaan. ‘Maar als je de cijfers kent, kun je niet anders dan het erover hebben.’

‘Van de 16.000 nieuwe patiënten met borst­kanker in Nederland, krijgen 4000 mensen die diagnose door de impact van leefstijl. En bij mannen boven de 50 jaar wordt 60 procent van alle darmkanker veroorzaakt door leefstijl’, schetst oncologisch chirurg Marjolein Smidt van het Maastricht UMC+. ‘Daarmee wil ik niet aan blaming and shaming van individuele burgers doen: onze maatschappij is obesogeen ingericht. Om maar één voorbeeld te noemen: 80 procent van het eten in de supermarkt is niet gezond. En de hele omgeving – van verpakkingen in de supermarkt tot het grote aanbod fast food – is ingericht op verleiding.’

‘Wat de supermarkt kan, kan de overheid ook: gezonde keuzes stimuleren’

Grote winst

Haar belangstelling voor de invloed van ongezonde voeding op de gezondheid ontstond tijdens – of beter gezegd dankzij – de covid-19-crisis in 2020. ‘Tijdens de eerste lockdowns was het ineens mogelijk om grote internationale congressen ook virtueel te bezoeken. Daardoor was het veel eenvoudiger om meer sessies te volgen en terug te kijken. Het viel me al snel op hoeveel presentaties gingen over de invloed van obesitas op de incidentie, prevalentie, behandeling en complicaties bij kanker. Toen realiseerde ik me: met chemotherapie kunnen we bij hormoongevoelige borstkanker een paar procent winst boeken, maar met leefstijlinterventies is de winst vele malen groter.’

Morele plicht

In de spreekkamer ziet ze dagelijks het leed dat ongezonde leefstijl veroorzaakt. ‘Als artsen zich afvragen of het wel hun taak is om hierover te spreken met patiënten, is mijn antwoord glashelder: als je deze kennis hebt en de maatschappij niet, zie ik een kans. Je schiet tekort als je deze kennis niet deelt. Het is zelfs je morele plicht. Zeker de afgelopen jaren stapelt het wetenschappelijk bewijs zich op. Zo leg ik mijn patiënten uit dat overgewicht of obesitas een risico­factor is op terugkeer van de tumor. En dat we graag willen helpen om, na de oncologische behandeling, daar iets tegen te doen.’

Concrete hulp

Die hulp grijpen veel patiënten met beide handen aan, merkt Smidt. ‘Er is veel onwetendheid over de risico’s van overgewicht. In relatie tot kanker, maar natuurlijk ook tot allerlei andere ziekten, zoals artrose en dementie. Meer dan tweehonderd ziekten zijn leefstijlgerelateerd. Veel mensen willen dolgraag afvallen, maar weten niet hoe of waar te beginnen. Daarom bieden wij proactief concrete hulp. Denk aan het zoeken naar een gecombineerde leefstijlinterventie, een GLI, in de buurt of beweegaanbod via Maastricht Sport. Ook leggen we uit dat mensen na één jaar meedoen met een GLI in aanmerking komen voor medicatie om gewicht te verliezen. Verder kijken we welke factoren nog meer meespelen, bijvoorbeeld stress door geldzorgen. Dan nemen we contact op met de gemeente.’

Oneerlijk

Wat Smidt raakt, is dat juist mensen met een lage sociaaleconomische positie vaker kiezen voor ongezond eten, omdat ze moeite hebben om gezond te eten te betalen. ‘In de peiling van het KNMG Artsenpanel naar preventie (zie ook kader, red.) kwam naar voren dat 56 procent van de artsen ongezonde voeding en te weinig beweging als grootste bedreiging voor de volksgezondheid ziet, en nog eens 38 procent noemt overgewicht. Kortom, het belangrijkste onderwerp. Tegelijkertijd vindt ruim de helft van de artsen in die peiling dat burgers zelf een verantwoordelijkheid hebben. Dat vind ik oneerlijk. Gezond eten – zoals verse groenten en fruit, eieren of magere zuivel – is duurder dan ongezond eten. Tegelijkertijd nodigt onze maatschappij niet uit tot bewegen. Zelfs onze fietsen zijn elektrisch.’

Overheid aan zet

Veel beter kan ze zich vinden in de stelling dat de landelijke overheid verantwoordelijk is voor preventie, overigens net als 79 procent van de artsen in de KNMG Artsenpeiling. ‘Het is te gênant voor woorden dat de overheid meer dan 110 miljard euro uitgeeft aan zorgkosten en slechts een fractie daarvan aan preventie’, stelt Smidt. ‘Dat kan echt beter. In alle visiedocumenten, ramingen en berekeningen voor 2030 en 2040 tekenen de grote lijnen zich duidelijk af. Zonder ingrijpen heeft straks 60 procent van de Nederlandse bevolking een te hoog BMI.’

Doemscenario voor de deur

De gezondheidszorg kan de verwachte golf aan obestitasgerelateerde ziekten niet meer opvangen in de nabije toekomst. ‘Er is al een tekort aan zorgmedewerkers. Dat loopt nog op door de vergrijzing’, schetst de Maastrichtse hoog­leraar. ‘Vergeet ook niet dat de mensen die wel werken, vaker zullen uitvallen door verzuim dat gerelateerd is aan overgewicht. We hebben er een zooitje van gemaakt. Overheid en werkgevers moeten nu met maatregelen komen om mensen langer gezond te houden. Daar hebben we allemaal belang bij.’

Duwtje

Gelukkig ziet Smidt al een kentering. ‘Een supermarkt als Lidl neemt het voortouw door gezondheid in het jaarplan op te nemen, geen sigaretten meer te verkopen en in te zetten op betaalbaar, lokaal groente en fruit. Ze maken gezonde keuzes aantrekkelijk met een klein duwtje in de goede richting, ook wel nudging genoemd. Een mooi voorbeeld daarvan was een restaurant dat een vegetarisch hoofdgerecht op het weekmenu plaatste, en erbij vermeldde dat gasten ook voor vlees konden kiezen. Daarop koos 67 procent van de gasten voor het vegetarische gerecht. Dat kan de overheid ook: denk aan de herinvoering van het zwemonderwijs of het inrichten van avontuurlijke speelpleinen, zodat kinderen meer gaan bewegen. Of bied een gezond ontbijt aan op alle scholen, zodat elk kind zonder honger de dag start.’

Ziekten wegstrepen

Tot slot: zijn al die positieve maatregelen wel te betalen? Daar moet Marjolein Smidt hard om lachen. ‘Weet je wel wat al die medicatie kost voor bijvoorbeeld diabetes, of de zorg voor mensen met dementie, of al dat arbeidsverzuim door ziekte? Die kosten zijn vele malen hoger. Bovendien: een gezond gewicht maakt mensen vitaler en gelukkiger. Iemand zei tegen me dat ik terug wilde in de tijd. Maar soms is een stap achteruit zetten eigenlijk een stap vooruit.’