Laatste nieuws
Henk Maassen
Henk Maassen
9 minuten leestijd
infectieziekten

Het postcovid­syndroom is geen opzichzelf­staande ziekte

Hoe is de kennis die we nu hebben aan te wenden voor behandeling?

12 reacties
Getty Images
Getty Images

De overtuiging dat het postcovidsyndroom behoort tot de groep van postinfectieuze ziekten groeit. Ook is er meer zicht op de fysiologie en de pathogenese van deze aandoeningen. Maar voor een totaalbeeld is nog veel onderzoek nodig.

Precieze getallen zijn er niet, maar volgens een rapport van het Maatschappelijk Impact Team (MIT) worstelen waarschijnlijk 60 duizend tot 90 duizend mensen in Nederland met long covid, ook wel: postcovid­syndroom. Specialistische zorg ontbreekt voor hen. Een ‘betaaltitel’ is er niet.

En omdat long covid een systeemziekte is, hoort die niet thuis bij een specifieke orgaanspecialist; niemand is eigenaar van het nieuwe ziektebeeld en dus bouwt ook niemand systematisch ervaring en expertise op, betoogde oud-ziekenhuisbestuurder en mdl-arts Wink de Boer in de MC-podcast. Het gevolg: ‘Deze patiënten zijn nomaden in het zorgsysteem.’ Een ruime meerderheid van de Tweede Kamer steunde kortgeleden het initiatief van GroenLinks-PvdA-Kamerlid Julian Bushoff om eenmalig 27 miljoen euro vrij te maken voor gespecialiseerde behandelcentra.

Maar wat zouden deze centra kunnen bieden, anders gezegd: wat weten we nu over long covid? En hoe is die kennis aan te wenden voor begeleiding en behandeling? De laatste maanden zijn diverse reviews verschenen die een beeld geven van de stand van zaken, maar het is nog niet gemakkelijk om daar een lijn in te ontdekken.

Eén bevinding staat voorop: bij patiënten die gemiddeld al een jaar ernstige klachten hebben na de acute covid-19-infectie lijkt het immuunsysteem nog steeds actief. Tegen een onbekende infectie? Misschien tegen een restant SARS-CoV-2 of tegen een ander, aanvankelijk slapend virus dat nu opnieuw is geactiveerd? Verder staat nagenoeg vast dat de energiecentrales van de lichaamscellen, de mitochondriën, zijn beschadigd. De daardoor verminderde energieproductie zou de symptomen van vermoeidheid kunnen verklaren. Ook spelen waarschijnlijk endotheeldisfunctie, bloedplaatjesactivatie, hypercoagulatie en de vorming van microbloedstolsels (microclots) een rol. Een ingewikkeld beeld kortom, waar niet meteen een patroon in te ontdekken valt.

‘Deze patiënten zijn nomaden in het zorgsysteem’

Patronen

Een van de sleutelfiguren in het onderzoek naar het post­covidsyndroom is Akiko Iwasaki, hoogleraar immuno-, moleculaire en celbiologie aan de Yale Universiteit. Zij leidt een onderzoeksgroep die zicht probeert te krijgen op de fysiologie van de ziekte. Desgevraagd wil ze online wel uitleggen welk patroon zij ziet. Ten eerste zijn er volgens haar aanwijzingen dat het coronavirus ook na de acute fase van de ziekte in het lichaam blijft en zich daar vermenigvuldigt, waardoor een chronische infectie ontstaat. De aanwezigheid van circulerende spike-eiwitten bij 60 procent van de patiënten met het postcovidsyndroom vindt ze daarom intrigerend. Iwasaki: ‘Aanhoudende infectie kan leiden tot activering van zowel aangeboren als adaptieve immuunreacties, vanwege de aan­­wezigheid van viraal geassocieerde moleculaire patronen zoals dubbelstrengs RNA, evenals persistente antigenen die chronische ontstekingen kunnen veroorzaken.’ Die virale eiwitten en dat RNA zijn gevonden in de longen, hersenen, het cardiovasculaire systeem en in spierweefsel. Een aanhoudende inflammatoire weefselreactie kan dan het gevolg zijn, vandaar klachten als spierzwakte en spierpijn, aldus Iwasaki.

Covid-19 kan bovendien auto-immuniteit oproepen. ‘Dat wordt ook wel gezien bij infecties met andere virussen, zoals het epstein-barrvirus (EBV). Je krijgt dan T- en B-cellen die reactief zijn op eigen antigenen. Deze ‘autoreactieve’ T- en B-cellen zijn moeilijk uit te schakelen zodra ze worden gestimuleerd, waardoor ook in dit geval weefselbeschadiging en andere pathologieën ontstaan. Ook sluit ze de mogelijkheid niet uit dat het postcovidsyndroom in sommige gevallen het gevolg is van andere, slapende virussen die worden gereactiveerd. Bijvoorbeeld herpesvirussen, zoals het EBV.

En vooral bij mensen die in de acute fase ernstig ziek zijn geweest, kunnen, zo vermoedt Iwasaki, ontstekingsreacties ten gevolge van SARS-CoV-2 in één orgaan blijvende veranderingen in verderop gelegen weefsels veroorzaken. Ze geeft een voorbeeld: ‘In geval van een luchtweginfectie kunnen de cytokinen en de chemokinen die door die infectie in de longen worden veroorzaakt, zich verplaatsen naar distale weefsels zoals de hersenen, waardoor chronische ontstekingen en neurocognitieve beperkingen ontstaan. Dat zou de hersenmist bij patiënten kunnen verklaren.’

Vaak is er bij het postcovidsyndroom ook sprake van afwijkende bacteriële flora in luchtwegen en darmen; de bacteriële diversiteit is aantoonbaar verminderd. Al deze elementen komen niet altijd los van elkaar voor, constateert Iwasaki. ‘Ze kunnen ook samen worden waargenomen, overlappend of opeenvolgend.’

Postexertionele malaise

Een symptoom dat de meeste longcovidpatiënten (80%) delen is postexertionele malaise (PEM). Veel onderzoekers denken dat wie de etiologie van dit symptoom begrijpt, ook meer zal snappen van het postcovidsyndroom – en niet alleen van die ziekte, maar daarover later meer.

Bewegingswetenschapper Rob Wüst (VU Amsterdam) doet er onderzoek naar. Hij begint zijn uitleg met een waarschuwing: ‘PEM is niet hetzelfde als extreme vermoeidheid!’ Hij vervolgt: ‘Na forse inspanning krijg je altijd te maken met een bepaalde mate van vermoeidheid. Maar bij mensen met long covid is dat anders. Die zijn op baselineniveau al moe. Bij hen is fysieke, cognitieve en/of emotionele inspanning een trigger voor het verergeren van de symptomen van de ziekte. Dus van klachten als hersenmist, concentratieproblemen, slapeloosheid, spierpijn – sommigen krijgen zelfs koorts. PEM kan twee tot zelfs vier weken aanhouden. Anders gezegd: longcovidpatiënten hebben een hevige inspanningsintolerantie.’

Wüst en zijn collega’s onderzochten 25 jonge (gemiddelde leeftijd 41 jaar) patiënten nader.

Zij deden een cardiopulmonale inspanningstest op de fiets waarbij ze werden gevraagd door te gaan totdat ze uitgeput waren. Dat leidde bij hen zonder uitzondering tot een aanval van PEM. De onderzoekers namen bloed af en namen een week vóór de inspanningstest en een dag erna een spierbiopt, waarna ze die vergeleken met de uitslagen van 21 gezonde en gematchte patiënten. Bij patiënten met long covid vonden ze lagere niveaus van oxidatieve fosforylering, het biochemische proces dat ATP oplevert. Ze merkten ook op dat er na inspanning een afname was van de activiteit van de mitochondriën, de energiecentrales die de ATP-moleculen produceren. En de patiënten vertoonden na PEM een slechtere stofwisseling in de spier. Wüst: ‘In de spieren zagen we microclots na inspanning, maar niet bij allen, en gezonde mensen hadden ze ook. Maar we zagen ze niet in de bloedvaatjes. Dus is de vraag: wat doen ze daar? Ze blokkeren kennelijk niet de bloedtoevoer. Dat het iets met PEM te maken heeft, ligt voor de hand. Maar wat?’ Wüst weet het nog niet. Hij en zijn collega’s zagen verder ook schade van de spieren en spierafbraak. ‘Immuuncellen hadden de spieren geïnfiltreerd, wat de oorzaak van de vaak gemelde spierpijn kan zijn.’ Ook de spier­samenstelling was afwijkend: Longcovidpatiënten hadden meer snel samentrekkende spiervezels vergeleken met gezonde patiënten. Ook in dit geval is niet duidelijk wat de verandering drijft, maar het kan wel mede de vermoeidheid die patiënten ervaren verklaren, want ‘deze spieren verbruiken sneller energie, en daarom zijn patiënten sneller vermoeid’.

ME/CVS

Volgens Wüst sluit wat er nu bekend is over PEM bij long­covidpatiënten goed aan bij wat we weten over patiënten met ME/CVS, die met hetzelfde probleem worstelen. Maar er is meer overlap. Zo spelen zowel bij deze ziekte als bij long covid zeer waarschijnlijk problemen in de stofwisseling van tryptofaan een rol. Tijdens een onlangs door C-support, de stichting die mensen met langdurige coronaklachten ondersteunt, georganiseerd symposium gaf immunoloog René Lutter (Amsterdam UMC, locatie AMC) uitleg over hoe dat zit. Bij virale luchtweginfecties met bijvoorbeeld influenza, rino­virussen of ook SARS-CoV-2 gaan cellen interferon produceren dat antivirale processen aanzet, zoals de vorming van het IDO-1-enzym, een dag of vijf na de infectie. Doel: onstekingsprocessen dempen. Het enzym breekt daartoe tryptofaan af, een essentieel aminozuur dat nodig is voor eiwitsynthese, celgroei, productie van hormonen, en van NAD+, het energieleverende molecuul voor de mitochondriën, en – dat is hier het cruciale punt – voor de replicatie van virussen. Afbraak van tryptofaan verhindert dus die replicatie.

‘Zeer waar­schijnlijk spelen problemen in de stofwisseling van tryptofaan een rol’

Bij longcovidpatiënten, zo bleek uit onderzoek van Lutter en zijn groep, komt veel IDO-2 tot expressie, een enzym dat je nauwelijks ziet bij gezonde mensen. ‘Het is nauw verwant aan IDO-1, consumeert ook tryptofaan en maakt, net als variant nummer 1, ook veel toxische metabolieten’, vertelde Lutter tijdens het symposium. Volgens hem doet zich dat bij iedere patiënt met long covid voor, zelfs nog tot twee jaar na de initiële infectie. De metabolieten geven ernstige stofwisselingsstress in de cellen, de mitochondriën functioneren niet optimaal in de witte bloedcellen en in de spiercellen, er ontstaat daardoor veel schade in de longen, het hart, brein, en het endotheel van de bloedvaten. Lutter had de beschikking over een experimentele antagonist – in de VS voorwerp van fase-I-onderzoek – die dit proces kon remmen en inderdaad na een dag of acht namen het IDO-2 en ook de celdood en de celschade af. Lutter tijdens het symposium: ‘Of IDO-2 de onderliggende factor is van het ziektebeeld blijft de vraag. Het enige wat we weten is dat steeds meer onderzoeksgroepen de toxische metabolieten koppelen aan symptomen zoals PEM, cognitieve beperkingen en ontstekingsparameters bij zowel long covid als ME/CVS.’

PAIS

Voor hoogleraar Iwasaki is het evident: infecties met virussen, bacteriën en parasieten kunnen uitlopen op een chronische ziekte waarvan de klachten sterk met elkaar overeenkomen, samengevat onder de noemer PAIS: postacuut infectieus syndroom. De onderliggende oorzaken en mechanismen zijn voor veel van deze ziekten waarschijnlijk vergelijkbaar, meent ze. Maar, waarschuwt ze: houd daarbij wel oog voor subtypen, want het gaat om een heterogene patiëntengroep. Zo zijn er clusters met patiënten bij wie naast vermoeidheid spierpijn op de voorgrond staat, maar er zijn er ook die naast moeheid vooral klachten van hart en longen rapporteren.

Ook de Nederlandse, aan de Universiteit van het Canadese Alberta verbonden hoogleraar reumatologie en klinische immunologie Jan Willem Cohen Tervaert denkt niet dat het postcovidsyndroom een afzonderlijke, nieuwe ziekte is. ‘Ongeveer 60 procent van alle patiënten met het postcovid­syndroom voldoet na een jaar aan de harde criteria voor ME/CVS. Sommige symptomen – zoals smaakverlies en pericarditis­achtige pijn – zijn weliswaar zeer specifiek voor het post­covidsyndroom, maar ik zie bij ME/CVS dezelfde vermoeidheid, hersenmist, PEM, posturaal orthostatisch tachycardie­syndroom (POTS), wijdverspreide pijn en niet-verkwikkende slaap.’

‘Het is onverstandig om patiënten met long covid te behandelen met intensieve hersteltherapie’

Pathogenetisch

Ofschoon nog veel vragen openstaan is voor hem wel duidelijk wat er, mogelijk en in hoofdlijnen, pathogenetisch gebeurt: ‘De hoofdfactor is weefselischemie waarschijnlijk door activatie van de bekleding van de bloedvaten, de endotheelcellen. Misschien door het coronavirus zelf – want de toegangspoort van het virus tot lichaamscellen, de ACE2-receptor, zit ook op de bloedvatwand. Maar misschien ook door andere processen, zoals een auto-immuunreactie. Door die endotheeldisfunctie wordt in de mitochondria het proces van ATP-formatie gestoord. Immers als daarvoor onvoldoende zuurstof beschikbaar is, ga je suikers verbranden en dan krijg je lactaat, en minder ATP. Dat eerste heeft spiervermoeidheid tot gevolg. Minder ATP geeft moeheid. Dat leidt dan weer tot chronische activatie van het immuunsysteem, en van het complement­systeem. Vervolgens ontstaan auto-immuunfactoren, bij ongeveer een kwart van de patiënten. Die kunnen zich richten tegen receptoren op de endotheelcellen, met als gevolg: POTS. Bij mensen met POTS reageren de bloedvaten niet voldoende op het signaal voor vasoconstrictie. Hierdoor hoopt het bloed zich op in de onderste lichaamshelft. Er gaat dan onvoldoende bloed naar de hersenen, waardoor klachten ontstaan. Er zijn ook aanwijzingen voor neuro-inflammatie, waarbij de gestoorde opname in het maag-darmkanaal van aminozuren (vooral sarcosine en serine) een belangrijke rol speelt. Ook tryptofaan wordt verminderd opgenomen waardoor er te weinig serotonine gevormd wordt in de periferie. Dit serotoninetekort in de periferie zorgt ervoor dat de nervus vagus minder impulsen krijgt. Dat zou de hersenmist ook kunnen verklaren.’

Behandelingen

Levert al deze – voorlopige! – kennis voldoende basis om al te denken aan gerichte behandelingen? Nee, het blijft veelal trial-and-error en offlabel voorschrijven, zo bleek tijdens het C-support-symposium. ‘Het is vooralsnog symptoombestrijding’, concludeert Rob Wüst. ‘En voor PEM is er helemaal niets.’ Cohen Tervaert vertelt hoe hij patiënten met long covid en ME/CVS behandelt: ‘Ongeveer 50 procent van de patiënten met een inflammatoire reumatische aandoening, zoals reuma, lupus, vasculitis of sclerodermie, heeft duidelijke tekenen van centrale pijnsensitisatie en voldoet aan de diagnostische criteria van ME/CVS. Wij hebben daar als reumatologen dus veel ervaring mee. Voor moeheid geef ik vitamine D in hoge doses. Voor pijn: Cymbalta, dat remt de heropname van serotonine en noradrenaline; mogelijk dat andere SSRI’s ook goed helpen bij long covid. Voor hersenmist start ik mensen nu op een suppletie van de aminozuren sarcosine en serine. Of dat werkt valt echter nog te bezien. Voor slaap: suppletie melatonine, voor darmproblemen een dieet en probiotica (VSL#3) en voor POTS zout en vloeistoffen, en als dat onvoldoende blijkt: een bèta­blokker in een lage dosering.’

Rob Wüst heeft ten slotte een dringend advies: ‘Het is juist vanwege PEM onverstandig om patiënten met long covid te behandelen met intensieve hersteltherapie zoals dat een tijd gangbaar was. Fysiotherapeuten doen dat nu dus ook niet meer. Dat het bij andere patiënten met vergelijkbare post-­infectieuze ziekten zoals Q-koorts, lyme of ME/CVS nog wel wordt overwogen, is evenmin verstandig.’ 

Longcovidconferentie

Op vrijdag 19 april 2024 vindt in Amersfoort de eerste Nederlandse longcoviddag plaats, met een educatief programma voor (para-)medische professionals uit alle disciplines die betrokken zijn bij de diagnose en zorg van longcovid patiënten in Nederland. Het programma zal bestaan uit plenaire sessies, break-out sessies en er zal veel ruimte zijn voor vragen en discussie.

Zie voor alle info: https://academicmedicaleducation.com/nl/meeting/nederlandse-long-covid-dag-2024

Relevante publicaties

Lees ook

  • ‘Long covid heeft ons meer zichtbaar gemaakt’

    Artsen die zelf na een infectie langdurig ziek bleven, treden naar buiten als platform. Ondanks hun flinke beperkingen zijn ze gedreven om de medische wereld bij te spijkeren over postacute infectieuze aandoeningen.

  • Long covid leert: inspelen op nieuwe ziekten moet efficiënter

    De Nederlandse gezondheidszorg is niet in staat nieuwe ziekten die veel impact hebben – zoals long covid – te behandelen, stelt internist en mdl-arts Wink de Boer. Omdat de zorg financieel op slot zit en er niet systematisch kennis wordt opgebouwd, kunnen patiënten nergens terecht. Maar daar is een oplossing voor.

  • Covid-19

    Het laatste nieuws over covid-19.

infectieziekten covid-19 long covid
  • Henk Maassen

    Henk Maassen is sinds 1999 journalist bij Medisch Contact, met speciale belangstelling voor psychiatrie en neurowetenschappen, sociale geneeskunde en economie van de gezondheidszorg. Hij stelt wekelijks de Media & Cultuur-pagina’s samen.  

Op dit artikel reageren inloggen
Reacties
  • A. Notenbomer

    bedrijfsarts

    Zijn er ook concrete belastbaarheidsgrenzen t.a.v. beweging?
    Denk aan: max hartslag (waaronder je moet blijven om PEM te voorkomen).
    De vraag is: hoe bepaal je die maximale hartslag? Ik zie bij sportgeneeskunde wel iets staan over hartslag gerela...teerd aan VT1 (1e ventilatoire drempel, aerobe drempel), maar wat is er in de praktijk voor nodig (aan eenvoudig instrumentarium) om dit vast te stellen?

    Ook hoor ik patiënten over andere apps, met hartslagvariabiliteit of batterij, om te bepalen hoeveel energie er is, om te kijken of ze überhaupt die dag zich (enigzins) kunnen inspannen.

    • V. Blum

      sportarts n.p., Haarlem

      Ik denk dat zeker in de eerste paar weken de subjectieve ervaring leidend moet zijn. Heel rustige opbouw, ruim binnen de grens van vermoeidheid. Maximale hartslag volgt uit een maximaal-test en die moet je juist achterwege laten!

  • V. Blum

    sportarts n.p., Haarlem

    Ik zie grote overeenkomsten met overtraindheid, een syndroom dat vooral bij topsporters kan optreden. De behandeling moet bestaan uit heel langzaam, maandenlang opbouwen van de belasting, waarbij je nooit in het gebied van echte vermoeidheid komt. Ik... heb zelf gezien hoe dat bij een amateur-sporter met post-covid klachten zorgde voor volledig herstel na twee maanden. Wüst pleit tegen fysieke training als therapie, ik denk dat het kardinale punt is dat je die fysieke training goed moet doseren.

    • Anil van der Zee , Amsterdam

      Er zijn inderdaad overeenkomsten met overtraining, en het doseren van beweging in welke vorm dan ook is sowieso van belang. Echter, het opbouwen van trainen of activiteiten bij PEM als standaard behandeling wordt afgeraden.

      Bij iemand die vermoeid...heid maar geen daadwerkelijke PEM na inspanning ervaart, is zo'n aanpak zeker mogelijk, maar bij PEM wordt pacen (binnen je grenzen inspannen) geadviseerd zonder een focus op het opbouwen van activiteiten.

      Het eventueel uitbreiden van activiteiten valt bij PEM pas echt te overwegen als er door pacing een langdurige stabilisatie met afname van klachten ervaren wordt en er een grotere energie envelop opgebouwd is. Met andere woorden, het kunnen uitbreiden is een logisch gevolg van pacing door een verbeterde gezondheid omdat het weer echt kan in plaats van omdat de behandelaar of patiënt het willen.

      Daarnaast herstelt het merendeel van mensen sowieso binnen een jaar (of de eerste jaren) na een post-infectieus beeld, ongeacht wel of geen interventie. Verbetering na een bepaalde interventie betekent niet per definitie door de interventie en men kan geluk hebben dat iemand mede daardoor de door u omschreven aanpak beter of zelfs goed lijkt te verdragen.

      https://www.bmj.com/content/333/7568/575.long

      Ten slotte wordt in dit artikel niet vermeld dat mensen door een PEM crash ook een blijvende terugval of achteruitgang kunnen ervaren. Het voorkomen van zo'n terugval bereik je het beste door het gebruik te maken van pacen.

      Zie voor pacen bij PEM onder andere het advies van de VSG, het standpunt van KNGF en andere info:

      https://www.kngf.nl/binaries/content/assets/kennisplatform/onbeveiligd/themapagina-covid/kngf-standpunt_fysiotherapie_bij_covid-19_29032022.pdf

      https://www.sportgeneeskunde.com/sportgeneeskunde-advies-nazorg-covid-19-herstel-fysieke-fitheid

      https://www.c-support.nu/veelgestelde-vragen/wat-is-pem/

      https://www.revalidatie.nl/ntr/patienten-met-post-covid-syndroom-worden-zieker-van-inspanning/

      Met vriendelijke groet,

      Anil van der Zee. Voormalig professioneel balletdanser en ME patiënt.

      • V. Blum

        sportarts n.p., Haarlem

        Ik heb de moeite genomen om de verwijzingen van Anil van der Zee te bekijken, maar ik zie daarin geen informatie die mijn standpunt onderuit haalt. Ik denk dat het zeer de moeite waard is om te proberen via individueel opgebouwde training, die steeds... afgestemd is op hooguit lichte vermoeidheid, de grenzen te verleggen.

        • Anil van der Zee , Amsterdam

          Dat wordt bij PEM echter niet (meer) als standaard behandeling of insteek geadviseerd om eventuele iatrogene schade te voorkomen. Aan de behandelaar of die dit soort adviezen wil negeren en deze schade wil riskeren. Gezien het vaak mis gaat zou ik ze...ggen primum non nocere.

    • E.J.W. Keuter

      neuroloog, Aruba

  • A.G.M. Olde Loohuis

    Huisarts, Herpen

    Goed werk van medisch contact om hier uitgebreid aandacht aan te besteden
    Een andere manier om er naar te kijken en verlichten cq begeleiden is noodzakelijk

  • T. de Jong

    gepensioneerd orthopaedisch chirurg, Heemstede

    mooi dat Henk Maassen de moeite neemt eea netjes op een rij te plaatsen. iemand in mijn naaste omgeving, sinds twee en een halfjaar forse postcovid klachten, status na CMV infectie een jaar of 15 geleden, gebruikt sinds een halfjaar met enig succes L...DN, low dose naloxon, langzaam opgebouwd in enkele weken tot 3mg. uiteraard off-label. is er een centrale registratie van alle middelen, die met meer of minder succes worden gebruikt, zodat er een emprische behandelstrategie kan worden opgetuigd? zoals Carla Rus al doet met de SRNI's.

    • Arts n.p., Arnhem

      Allereerst, wat ontzettend naar dat iemand van uw naasten ziek is. Ik heb zelf ook gemerkt dat pas begint te leven hoe invaliderend deze ziektes zijn, als naasten worden getroffen.

      Dan inhoudelijk, er zijn verschillende reviews verschenen waarin d...e evidence, voor zo ver beschikbaar, voor verschillende behandelingen wordt beschreven. Zowel voor long covid als ME. Ik dacht me te kunnen herinneren dat er twee RCT's op de planning staat met LDN, eentje voor long covid en eentje bij ME. Er zijn internationaal zeker initiatieven waar alle behandelstrategieen worden bijgehouden, alleen sijpelt dit maar langzaam door naar Nederland.

      Ik ben lid van het Platform voor Artsen met post-acute infectieuze aandoeningen Nederland (PAN). Een groep van zo'n zestig artsen met long covid, ME en Lyme. Wij doen hard ons best deze informatie ook onder collega-artsen te verspreiden. Zie ook het interview in ditzelfde nummer.

      Hartelijke groet,
      Laura de Vries, arts met ME

  • Carla Rus

    oud neuropsychiater, Den Haag

    Dank voor dit goede artikel van Henk Maassen. Fijn dat Jan Willem Cohen Tervaert een aantal mogelijke behandelingen bij long Covid noemt. Een kleine aanvulling van mijn kant, gebaseerd op ook al drie jaar begeleiding van long Covid patiënten (samen m...et Idelette Nutma). 1. Ook wij hebben goede ervaringen met Duloxetine (Cymbalta), wat overigens geen SSRI, maar een serotonine-noradrenalineheropnameremmers (SNRI's) is. SSRI’s kunnen inderdaad ook werken, vooral de sigma-1 receptor-agonisten, zie ons artikel https://ap.lc/BhGzR. SSRI’s helpen overigens vaak ook tegen brainfog en soms ook bij PEM. 2. Bij slaapproblemen adviseren wij behalve melatonine soms ook het sederend antihystaminicum Promethazine, want tijdens de infectie met Covid-19 komt er in de cascade van de immuunreacties ook veel hystamine vrij. Dat is dus 2 vliegen in 1 klap. 3. Voor vermoeidheid adviseren wij behalve vit. D ook Resveratrol, een AHR-antagonist. Resveratrol remt bij long Covid de op hol geslagen kynurenine pathway (zie fig. 6 van ons artikel). Resveratrol wordt ook wel bij reuma gebruikt: https://ap.lc/yNUiN . Verder adviseren we bij gewrichtpijn ook wel colchicine. 4. Behalve probiotica adviseren wij ook een 10-daagse kuur Nystatine, omdat bij long Covid niet alleen het microbioom is verstoord, maar er ook aanwijzingen zijn dat er een overgroei van schimmels is. 5. Bij POTS adviseren we behalve zout en een laag gedoseerde bètablokker, ook nog steunkousen. 6. Verder adviseren we N-acetylcysteïnezuur (NAC = Fluimucil), 3 dd 600 mg. Dit werkt via de glutaminerge executieve hersencellen tegen brainfog en palpitaties en heeft nauwelijks bijwerkingen (zie https://ap.lc/XPuLe ).
    Carla Rus



    [Reactie gewijzigd door redactie op 09-04-2024 14:48]

  • Anil van der Zee , Amsterdam

    Wat een goed stuk die een mooi overzicht geeft van de huidige stand van zaken. Fijn dat er ook zoveel getalenteerde Nederlandse wetenschappers in deze post-acute infectieuze ziekten aan het verdiepen zijn.

 

Cookies op Medisch Contact

Medisch Contact vraagt u om cookies te accepteren voor optimale werking van de site, kwaliteitsverbetering door geanonimiseerde analyse van het gebruik van de site en het tonen van relevante advertenties, video’s en andere multimediale inhoud. Meer informatie vindt u in onze privacy- en cookieverklaring.