Vogelvrij in Europa

Medici lopen risico door nieuwe uitleveringsregels

Het binnenkort geldende Europese arrestatiebevel kan consequenties hebben voor artsen en verpleegkundigen die zijn betrokken bij abortus of euthanasie. Er is nog geen reden tot paniek, maar zij moeten zich wel goed laten informeren.

In december 2001 besloten de ministers van Justitie van de lidstaten van de Europese Unie tot de invoering van een Europees arrestatiebevel. Dit komt in de plaats van bestaande verdragen over de uitlevering van verdachten. Een belangrijk gevolg van de nieuwe opzet is dat niet langer altijd het ‘vereiste van dubbele strafbaarheid’ geldt. Dit vereiste betekent dat uitlevering alleen mogelijk is als de gezochte persoon verdacht wordt van een delict dat in beide landen strafbaar is.

Er bestaan namelijk nogal wat verschillen tussen de 25 Europese landen waar het gaat om de strafbaarstelling van daden. In Nederland zijn bijvoorbeeld euthanasie en abortus, mits aan een aantal voorwaarden is voldaan, niet strafbaar. In andere landen kan het echter als moord of doodslag gelden. In de oude situatie zou Nederland nooit iemand uitleveren op beschuldiging van in het ‘pleegland’ legaal verrichte abortus en euthanasie. In Nederland is dit immers niet strafbaar, dus het vereiste van dubbele strafbaarheid staat dan aan uitlevering in de weg.

In de opzet van het Europese arrestatiebevel speelt het vereiste van dubbele strafbaarheid niet langer een rol bij een lijst van 31 categorieën van delicten, waaronder de categorie ‘moord, doodslag en zware mishandeling’. Als Italië bijvoorbeeld de uitlevering wil van een arts die in Nederland euthanasie heeft gepleegd, hoeft het alleen het vakje ‘moord, doodslag en zware mishandeling’ op het Europese arrestatiebevel aan te kruisen en moet Nederland in principe tot uitlevering overgaan, zonder te mogen onderzoeken of het gewraakte feit naar Nederlands recht ook wel strafbaar is.

Niet waterdicht

Gelukkig ontdekte Den Haag op tijd wat voor complicaties dit mee zou brengen voor de Nederlandse praktijk van abortus en euthanasie. Nederland slaagde er tijdens de onderhandelingen in om een bepaling te laten opnemen waarin staat dat er niet hoeft te worden uitgeleverd als het feit geheel of gedeeltelijk heeft plaatsgevonden in het land dat om uitlevering wordt verzocht. Het bovengenoemde Italiaanse verzoek zou dus niet worden ingewilligd, de euthanasie heeft immers op Nederlands grondgebied plaatsgevonden.

Toch is volgens Rob Blekxtoon, oud-vice-president en voorzitter van de Internationale Rechtshulpkamer van de Amsterdamse rechtbank, die jarenlang betrokken was bij de beoordeling van uitleveringsverzoeken, het systeem daarmee nog niet waterdicht. ‘Ik wil absoluut geen paniek zaaien’, zegt Blekxtoon. ‘In al die jaren dat ik uitleveringszaken deed, heb ik nooit een zaak gehad waarin abortus of euthanasie een rol speelde. Maar er is wel iets aan het veranderen, mogelijk ten ongunste.’

Die mogelijk ongunstige gevolgen ontstaan vooral door de onbedoelde ingewikkeldheid van de nieuwe uit-leveringsregels en de grote verschillen in rechtssysteem tussen de Europese landen.

Casuïstiek

Blekxtoon: ‘Stel, een Nederlandse arts houdt praktijk in Brussel en heeft een Franse patiënt die jarenlang in Brussel heeft gewerkt en daar is blijven wonen. De Nederlandse arts pleegt euthanasie op deze patiënt en houdt zich daarbij aan de Belgische protocollen, waardoor het naar Belgische opvattingen niet strafbaar is. Maar de familie van de Fransman pikt het niet en seint de Franse justitie in.

‘Dat is voorstelbaar’, zegt Blekxtoon. ‘In Frankrijk is men op dit gebied nogal rabiaat. De Franse justitie kan een Europees arrestatiebevel tegen de arts uitvaardigen, waardoor de arts in het Schengen Informatiesysteem (SIS) komt te staan. Elke politieman of grenswacht kan dit systeem direct raadplegen. Als de Nederlandse arts bij een toevallige verkeerscontrole in België wordt aangehouden, verschijnt op het computerscherm van de politie de mededeling dat hij wordt gezocht door Frankrijk voor moord/doodslag. België zal echter niet tot uitlevering overgaan: de euthanasie is immers op Belgisch grondgebied gepleegd, waardoor uitlevering niet hoeft.

Nu gaat die Nederlandse arts echter weer in Nederland wonen. Hij kan dan weer met het Europese arrestatiebevel van Frankrijk worden geconfronteerd. Nederland kan zich dan niet beroepen op het artikel dat uitlevering mag worden geweigerd als het feit op eigen grondgebied is gepleegd. De euthanasie speelde zich immers in België af. Toch zal de Nederlandse arts ook in dit geval niet aan Frankrijk worden uitgeleverd.

‘Dat is puur toeval’, legt Blekxtoon uit. ‘Het heeft te maken met een juridisch vrij ingewikkeld verschil in rechtsmacht.’ Frankrijk kan namelijk in principe zijn rechtsmacht overal ter wereld doen gelden als er Franse belangen in het geding zijn: de zogeheten extraterritoriale rechtsmacht. De Nederlander die buiten Frankrijk een Fransman doodt door middel van euthanasie, kan door de Franse justitie worden vervolgd. Nederland kent een ander systeem, waarbij het geen rechtsmacht heeft over een Fransman die in Frankrijk een Nederlander doodt en kan daarvoor dus ook geen uitlevering vragen. In het Europese arrestatiebevel is vastgelegd dat een land niet hoeft uit te leveren als het in het omgekeerde geval om deze reden ook niet zou kunnen.

‘De arts heeft dus geluk’, zegt Blekxtoon. ‘Als Nederland wel hetzelfde systeem zou hebben gehad als Frankrijk, was hij zo in Frankrijk achter de tralies verdwenen.’

Gecompliceerd

Maar vervang de Nederlandse arts eens door een Italiaanse arts. Tegen deze arts zou zowel Frankrijk als Italië (omdat Italië net als Nederland rechtsmacht heeft over onderdanen die in het buitenland een misdrijf plegen) een Europees arrestatiebevel kunnen uitvaardigen. De Italiaanse arts zou door Nederland wel aan Italië moeten worden uitgeleverd, omdat Italië in dit opzicht eenzelfde systeem van rechtsmacht kent als Nederland. ‘Die arts wordt dus uitgeleverd en verdwijnt in Italië achter de tralies’, zegt Blekxtoon, ‘terwijl hij iets gedaan heeft wat toelaatbaar was in België, en ook toelaatbaar is in Nederland, het land dat hem arresteert en uitlevert. Onder het oude uitleveringssysteem was dat waarschijnlijk niet gebeurd. Dat maakt het zo gecompliceerd.’

Onder het oude uitleveringssysteem bestonden er ook al risico’s voor artsen en verpleegkundigen die betrokken zijn bij abortus of euthanasie, zeker als ze naar het buitenland reisden. Maar volgens Blekxtoon nemen de risico’s onder het nieuwe systeem toe. Niet voor niets heeft België als enig Europees land in de nationale ‘vertaling’ van het Europees arrestatiebevel expliciet opgenomen dat abortus en euthanasie niet onder de kwalificatie ‘moord, doodslag en zware mishandeling’ van de ‘lijst’ vallen.

‘België heeft daarmee zijn nek uitgestoken en dat is niet voor niets’, aldus Blekxtoon. ‘Dat betekent dat de Belgische wetgever dit probleem niet als puur theoretisch ziet. In Nederland is ook geprobeerd het zo te regelen, maar daar bleek geen Kamermeerderheid voor te vinden.’ Minister Donner van Justitie vreesde dat als Nederland dit expliciet in de wet zou opnemen het bij buurlanden ‘in open wonden zou wrijven’.

Blekxtoon wijst er verder op dat de reis- en verhuisdrift in het ‘Europa zonder grenzen’ is toegenomen. Dat geldt zowel voor artsen als patiënten. Het is voorstelbaar dat patiënten uit andere landen, bijvoorbeeld uit de tien nieuwe lidstaten van de Europese Unie, naar Nederland reizen omdat hier bijvoorbeeld abortus ‘gemakkelijker’ legaal is. Bovendien kunnen artsen en verpleegkundigen ook eenvoudiger in andere Europese landen hun beroep uitoefenen. Daarmee neemt het risico toe dat artsen betrokken raken bij praktijken die hun later duur kunnen komen te staan.

Oppassen

In de casuïstiek werd al gesproken over het Schengen Informatiesysteem (SIS) waarin alle Europese arrestatiebevelen komen te staan, dat via duizenden computers in Europa te raadplegen zijn. Daarmee neemt de kans toe dat een Nederlandse arts die bijvoorbeeld in Spanje is, wordt aangehouden omdat er een Europees arrestatiebevel tegen hem is uitgevaardigd. Zelfs als uiteindelijk geen uitlevering plaatsvindt, kan het toch betekenen dat de betrokkene een tijd in uitleveringsdetentie vastzit. 

‘Of uitlevering plaatsvindt of niet hangt af van allerlei zaken’, zegt Blekxtoon. ‘Veel hangt af van de precieze kwalificatie die andere landen aan abortus en euthanasie hangen. Ook al is het strafbaar, dan wil dat nog niet zeggen dat het ook als moord of doodslag wordt gekwalificeerd. Daarnaast spelen de rechtsmacht van het land dat om uitlevering vraagt en de rechtsmacht van het land waar iemand wordt gearresteerd een rol. Dat betekent dat artsen altijd moeten oppassen met het behandelen van patiënten uit landen die zogenoemde extraterritoriale rechtsmacht kennen.

Bij abortus is de situatie nog ingewikkelder dan bij euthanasie omdat in veel EU-landen abortus wel is toegestaan maar op zeer verschillende - meest zéér beperkte - indicaties.

Ik sluit ook niet uit dat officieren van justitie uit bepaalde landen zich uit politieke of prestigeoverwegingen vastbijten in euthanasie- of abortuszaken.

Blinde vlek

Artsen weten vaak niet of een land een Europees arrestatiebevel tegen hen heeft uitgevaardigd. In de Tweede Kamer werd dat probleem onderkend. ‘Als betrokkenen met vakantie gaan in een ander Europees land, zijn ze vogelvrij’, stelde bijvoorbeeld PvdA-Kamerlid Albayrak. ‘De bescherming die men hier geniet, geniet men niet op het moment dat men Nederland verlaat. Dat is een wat merkwaardige blinde vlek.’

Was het niet mogelijk dat de Nederlandse autoriteiten een arts waarschuwen als er een Europees arrestatiebevel werd uitgevaardigd? Of kon er geen regeling worden bedacht waardoor de bescherming die artsen in Nederland genieten, wordt doorgetrokken als ze in het buitenland zijn? Nee, antwoordde minister Donner van Justitie. Hij zag zich al aankomen bij zijn buitenlandse collega’s, die toch al niets snappen van Nederlandse eigenaardigheden als het euthanasie-, abortus- en drugsbeleid.   Als ik in Europa moet vragen om regelgeving die uitdrukkelijk een erkenning van het Nederlandse beleid op dit punt vraagt, dat uiterst controversieel ligt in Europa en waarbij het onverstandig is om de zaak op de spits te drijven zonder dat daarvoor een strikte noodzaak is, dan is dat onverstandig uit een oogpunt van buitenlands beleid en van justitie-beleid’, liet hij de Kamer weten.

Wat te doen

Wat kunnen artsen en verpleegkundigen dan doen om moeilijkheden te voorkomen? ‘Weet dat het niet probleemloos is en informeer je’, antwoordt Blekxtoon. ‘Er bestaat geen groot dreigend risico, maar mensen moeten wel op de hoogte zijn.’

Blekxtoon is als initiatiefnemer en hoofdredacteur betrokken bij een project1 dat inzichtelijk moet maken hoe in alle Europese lidstaten het Europese arrestatiebevel wordt toegepast, maar dat ook informatie zal verschaffen over het rechtssysteem van die landen, de wet-geving en jurisprudentie over abortus en euthanasie, en de rechtsmacht. Juristen zullen in de toekomst precies kunnen nazoeken hoe de juridische praktijk in de 25 lidstaten is en gefundeerd advies kunnen uitbrengen aan medici over de risico’s die ze lopen bij de behandeling van patiënten uit bepaalde landen en in welke landen het risico het grootst is om te worden uitgeleverd.

Blekxtoon raadt artsen dan ook aan tijdig de telefoon te pakken en zich goed te laten informeren, voorlopig alleen bij de KNMG, de Inspectie voor de Gezondheidszorg en het ministerie.

J. van Buuren,

journalist

Referentie

1. Asser, TMC. The Eurowarrant Project. Den Haag: Press/Asser-instituut.

SAMENVATTING

 De introductie van het Europese arrestatiebevel leidt tot nieuwe uit-leveringsregels in de Europese Unie. Dit kan problemen geven voor artsen en verpleegkundigen die betrokken zijn bij abortus of euthanasie.

 Door de toenemende mobliteit van artsen en patiënten kan het sneller gebeuren dat men geconfronteerd wordt met de rechtsopvattingen van andere landen over abortus en euthanasie.

 De mogelijkheden van de rechter om uitleveringen tegen te houden zijn onder de nieuwe regels verminderd.