Een lamgeslagen geweten

Kabul was ooit een levendige, vrije stad, volhandel en mooie vrouwen. Na de Sovjetinvasieen zeker na de machtsovername door deTaliban resten slechts letterlijke puinhopen,maar ook een emotionele, morele en mentalekaalslag. Op de lakens vervangt geronnen bloedde vlekken van verspild zaad. Angst is de beste raadgevergeworden. Niemand vertrouwt een ander. 'De mensenhebben al moeite om samen te leven met hun eigenschaduw', schrijft de Algerijnse auteur Yasmina Khadra inzijn roman De zwaluwen van Kabul. 'Nu alle genietingenin Kabul tot hoofdzonden zijn verklaard, is het zinloosgeworden om bij derden naar enige troost te zoeken.'

Khadra schetst hoe het fundamentalisme individuen tot waanzin drijft, hoe een van oorsprong vredige samenleving afglijdt en verdwijnt ineen ravijn van geweld en terreur, zonder dat er nog eenspoor achterblijft van menselijke waardigheid of respect.Hij doet dat niet door een verhaal in grote lijnen neer te zetten, vol bombastisch of dramatisch taalgebruik. Nee, hij richt het vizier op twee echtparen:een geruïneerde middenstanderen diens vrouw, plus een cipier en zijn vrouw. Ik beperk mij hier tothet laatste koppel. Al meteen blijkt dat enig perspectief in hun levens ontbreekt.Dat geldt voor gevangenbewaarder Atiq Shaukat: 'Alsje 's nachts bij terdoodveroordeelden moet waken om ze overdag uit te leveren aan de beul, verwacht je niet meer zoveel van de tijd die rest.' Dat gaat ook op voor zijn vrouw Mussarat, die ongeneeslijk ziek is en thuis meestalligt te kermen, ineengedoken in een hoekje op een vuile matras.Na zijn werk zwerft Atiq binnensmonds mompelenddoor de straten van Kabul. Een risicovolle daad, want mompelen kan een mens zo een slag in het gezicht met een karwats opleveren. Hij ontmoet zijn jeugdvriend Mirza Shah die hij om raad vraagt. 'Mijn vrouw is ziek. De dokter zegt dat haar bloed niet goed is, dat er geen remedie is tegen haar kwaal.' Mirza reageert verbaasd: 'Is dat niet de wil van God? (...) Het is heel eenvoudig: verstoot haar.' Atiq sputtert tegen: zijn vrouw heeft immers geen ouders en familie meer. En bovendien: kan hij haar dit aandoen? Mirza leunt achterover: 'Kletspraat!', roept hij uit. 'Alleen God beschikt over zaken van leven en dood.(...) Ze heeft je verzorgd omdat Gód dat wílde. Ze heeftzich slechts onderworpen aan Zijn wil. Jij hebt honderd keer meer voor haar gedaan: je bent met haar getrouwd.Wat kon ze nog meer hopen? Ze was drie jaar ouder dan jij en een ouwe vrijster zonder passie of charme. Kun je je edelmoediger betonen jegens een vrouw dan door haar onderdak, bescherming, eer en een naam te bieden? Je bent haar niets verschuldigd.'

Uiteindelijk keert Atiq ook die dag terug naar huis. Mussarat wil tot aan het eind voldoen aan haar echtelijke plichten en bakt, ondanks haar pijnen, een gerstekoek voor hem. Zij wil niet ophouden tegen haar ziekte te strijden, maar zij voelt zich door haar zwijgende man vernederd en afgewezen. Mussaratis, ondanks haar nederige houding, messcherp: 'Een vernedering is niet altijd gelegen in iemands gedrag, maarsoms in het feit dat de ander zich niet verantwoordelijk voelt.' Atiqs verweer is zwakjes: 'Mijn stilzwijgen is geen afwijzing, maar een uiting van machteloosheid.' Haar ziekte drijft een nog diepere wig tussen de echtelieden, en dat binnen een cultuur die mannen en vrouwen per definitie een ongelijke status toedicht. Waar Mussarat de kwaal ziet als een soort 'waarheid' - al weet zij niet welksoort waarheid - raakt Atiq verstrikt in een vaag soort betrokkenheid en een diepe walging: 'Enerzijds maak je eten voor me en anderzijds maak je het me onmogelijk om te eten.' Dan blijkt dat Mussarat op zoek is naar een heel basaal soort waarheid, namelijk de aard van haar ziekte. Haar man weet het, maar hij weigert de diagnose aan zijn vrouw te vertellen. Hoezeer zij ook aandringt.Het geduld van Atiq is op. Hij weigert nog langer haar ziekte als een verzachtende omstandigheid te zien. Hij zweert dat hij haar niet langer zal sparen als ze blijft volharden in, wat hij noemt, haar slachtofferrol.

Naast alle treurigheid ontwikkelt zich in de roman ook een liefdesverhaal. De glansrol is weggelegd voor Mussarat, die zich letterlijk zal opofferen.Dan is zij allang voorbij een mogelijk antwoord op de vraag of ziekte een lot, door God gegeven, dan wel kwelling of louter tegenslag is. Waar in de roman alle morele problemen - zoals verantwoordelijkheid, rechtvaardigheid, het recht op informatie en gelijkheid - zijn versluierd door een fundamentalistische geloofsvisie, ontwikkelen de vrouwen, met Mussarat voorop, zich tot de ware helden. Vrouwen zijn de morele winnaars! Hoewel gesluierd achter een burqa, zijn zij daardoorveel herkenbaarder dan de mannen, want menselijker. Bij de mannen daarentegen is het geweten verstomd. Of lamgeslagen.Zonder geweten kan van weten geen sprake zijn.

Frans Meulenberg,onderzoeker aan de afdeling Medische Ethiek, Erasmus MC Rotterdam