Is het eindspel van de pandemie begonnen?

De omikrongolf heeft binnenkort alle continenten bereikt. Modellen laten zien dat tussen eind november 2021 en eind maart 2022 meer dan 50 procent van de wereld besmet zal zijn geweest met omikron. Een systematische review op basis van eerdere SARS-CoV-2-varianten suggereerde dat 40 procent van de infecties asymptomatisch was. Er zijn aanwijzingen dat het aandeel asymptomatische infecties voor omikron veel hoger is, mogelijk wel 80 tot 90 procent.

Toch verschilt de impact nogal: in de VS waar de vaccinatiegraad relatief laag is, vallen momenteel tweeduizend doden per dag – net zoveel als tijdens de piek van de deltagolf – hoewel het aantal gevallen in New York, Florida en Californië nu afneemt. Landen met een hoge vaccinatiegraad, zoals Denemarken, hebben ook een duizelingwekkend aantal infecties gehad, maar met veel minder ernstige ziekte en sterfte.

Beter dan ooit

Sommige virologen en epidemiologen menen dat de pandemie zich in Europa beweegt in de richting van ‘een eindspel’. Hoogleraar epidemiologie Frits Rosendaal (LUMC) kan zich daar tot op zekere hoogte wel in vinden. In de aflevering van Medisch Contact, de podcast van deze week zegt hij: ‘De situatie ziet er beter uit dan ooit in de afgelopen twee jaar. Maar of dit het eindspel is, weet je pas als het spel voorbij is. De hoop is dat veel mensen de infectie oplopen zonder dat ze ernstig ziek worden en dat we dan immuun zijn voor volgende uitbraken.’ Maar er zijn ook nogal wat onzekerheden: ‘We weten niet goed hoelang immuniteit duurt – zowel door vaccinatie als langs natuurlijke weg –, of de omikronvariant een seizoenseffect kent, is ook niet duidelijk, en of omikron kan leiden tot long covid.’

Wat dat laatste betreft komt er hoopgevend nieuws uit Israël en het Verenigd Koninkrijk: als preprint verschenen publicaties wijzen erop dat mensen die volledig zijn gevaccineerd en toch covid-19 hebben gehad veel minder vaak longcovidachtige symptomen rapporteren. Of dat ook voor omikron geldt, is echter onduidelijk.

Minder ernstig

In een inmiddels veel geciteerde analyse in The Lancet zegt Christopher Murray, hoogleraar bij het Institute for Health Metrics and Evaluation in Seattle, dat de gevolgen van toekomstige SARS-CoV-2-infecties minder ernstig zullen zijn vanwege eerdere, brede blootstelling aan het virus, het regelmatig aanpassen van vaccins aan nieuwe antigenen of varianten, en de komst van antivirale middelen. Murray: ‘Na de omikrongolf zal covid-19 terugkeren, maar de pandemie niet.’ Anders gezegd: als de pandemie voorbij is, zal de ziekte endemisch worden. Rosendaal in de podcast: ‘Ik weet niet zo goed wat men met endemisch bedoelt. Ik denk dat bedoeld wordt dat het niet helemaal weggaat. Zoals de jaarlijkse griep. De vraag is: hoe erg is dat? Komt er helemaal niemand meer in het ziekenhuis? Dat zou op den duur best kunnen. Of komen er golven die dan wel lager zullen zijn dan de golven die we achter de rug hebben? Belangrijk is: krijgen we nog golven die de maatschappij ontwrichten? Het is moeilijk voorspelbaar. Bij alles wat we nu zeggen is de voorwaarde dat het bij deze variant blijft.’ In ieder geval: ‘Deze zomer zullen we niet tevreden achterover kunnen leunen.’ Het is volgens hem aannemelijk dat er opnieuw geboosterd moet worden: ‘Daarvoor moeten scenario’s klaarliggen.’

Rooskleurige misvatting

Aris Katzourakis, hoogleraar virale evolutie (Universiteit Oxford) is er in Nature niet gerust op: ‘Ja, verkoudheden zijn endemisch. Maar dat geldt ook voor lassakoorts, malaria en polio. Dat gold ook voor pokken, totdat vaccins het uitroeiden. Met andere woorden, een ziekte kan endemisch én zowel wijdverbreid als dodelijk zijn. Malaria doodde in 2020 meer dan 600 duizend mensen. In datzelfde jaar kregen tien miljoen mensen tuberculose en stierven er 1,5 miljoen.’

Er is volgens hem bovendien ‘een wijdverbreide, rooskleurige misvatting’ dat virussen in de loop van de tijd evolueren tot goedaardige varianten. ‘Dit is niet het geval: er is geen voorbestemde evolutionaire uitkomst. Vooral niet bij virussen als SARS-CoV-2, waarbij de meeste overdracht plaatsvindt voordat het virus een ernstige ziekte veroorzaakt.’

Bedenk dat alfa en delta virulenter zijn dan de variant die voor het eerst werd gevonden in Wuhan. En dat de tweede golf van de grieppandemie van 1918 veel dodelijker was dan de eerste, zo brengt Katzourakis in herinnering. ‘Hoe meer een virus zich vermenigvuldigt, hoe groter de kans dat er problematische varianten ontstaan, hoogstwaarschijnlijk op plaatsen waar de verspreiding het grootst is. De alfavariant werd voor het eerst geïdentificeerd in het Verenigd Koninkrijk, delta in India en omikron in zuidelijk Afrika – allemaal plaatsen waar de verspreiding ongebreideld was.’

De omikronvariant omvat overigens ook nu al verschillende virussen: BA.1, de lijn die al vroeg domineerde, lijkt plaats te maken voor een zusterlijn genaamd BA.2 in Denemarken en enkele andere landen. Mogelijk dat BA.2 iets beter overdraagbaar is, hoewel het niet waarschijnlijk is dat BA.2 een afzonderlijke golf zal veroorzaken.