Verantwoordelijkheid in soorten en maten

Op 14 maart rapporteerden Denemarken en Noorwegen dat zes patiënten na vaccinatie met het AstraZeneca-vaccin ernstige trombose en trombocytopenie hadden ontwikkeld. Dit leidde ertoe dat de ministers van Volksgezondheid in verschillende EU-landen gezamenlijk in een kramp schoten en prikpauzes inlasten, om af te wachten hoe de EMA deze gevallen zou duiden.

Beter was geweest stug door te vaccineren. In het NTvG rekenden collega’s voor hoe de prikpauze alleen al in Nederland leidde tot minstens dertien vermijdbare overlijdens en negentig vermijdbare ziekenhuisopnames. Onze minister, een intelligente man, bijgestaan door veel andere intelligente mensen, had dezelfde berekening kunnen maken op de achterkant van een bierviltje, en kunnen besluiten door te gaan met prikken – dé kans om eens boven het maaiveld der ministers uit te steken. Maar ook hij wilde eerst een advies van de EMA. Daar moet je je in dit geval niet te veel van voorstellen: de EMA heeft geen magische lade met geheime data of een supercomputer die de toekomst voorspelt, hooguit een wat groter bierviltje dan de ministers. De aanbeveling om de vaccinaties met AstraZeneca te continueren stond bij voorbaat vast, en na een week chaos en onzekerheid deden we dat dus ook.

Hoe kan het dat er zo universeel verkeerd is besloten bij deze no-brainer? Waarom durfden zo weinig bestuurders de juiste beslissing te nemen? Bestuurders zijn toch steevast uit op zoveel mogelijk verantwoordelijkheid?

Ja en nee…

Het probleem zit hem in het begrip ‘verantwoordelijkheid’, waarvan je de betekenis moet afleiden uit de context. De meeste bestuurders willen namelijk graag ‘verantwoordelijkheid dragen’, maar geen ‘verantwoordelijkheid op zich nemen’. Verantwoordelijkheid dragen is vooral borstklopperij en veel verdienen. Een bestuurder die de ‘verantwoordelijkheid draagt’ over een multinational of een investeringsfonds, en dus risico’s neemt met andermans vermogen, zal zichzelf daar goed voor laten belonen, maar een bonus terugbetalen als de boel in de soep loopt is natuurlijk niet de bedoeling.

De EMA heeft hooguit een wat groter bierviltje dan de ministers

‘Verantwoordelijkheid op zich nemen’ doet bijvoorbeeld een huisarts die inschat dat een patiënt niet hoeft te worden door­verwezen voor hoofdpijn, benauwdheid, koorts of iets dergelijks. Indien dat misgaat, kan de collega in kwestie ‘verantwoordelijk gehouden worden’ voor zijn beslissing – er kunnen persoonlijke consequenties volgen. Merkwaardig genoeg is de financiële ­compensatie voor de verantwoordelijkheid die je ‘op je neemt’ een stuk lager.

Verwar ‘verantwoordelijkheid op je nemen’ overigens niet met ‘jé verantwoordelijkheid nemen’. Vroeger betekende dat laatste dat iemand harder ging werken om iets op te lossen: ‘Al mijn collega’s waren ziek dus ik nam mijn verantwoordelijkheid en zegde mijn vakantie af.’ De politiek heeft het begrip echter doen degenereren tot totale nietszeggendheid: ‘Als kabinet nemen we onze verantwoordelijkheid voor de toeslagenaffaire en treden we af. We blijven wel gewoon zitten om terug te keren in het volgende kabinet.’

Wat de minister beoogde met zijn prikpauze was ten slotte nóg weer iets anders wat je kunt doen met verantwoordelijkheid: anderen, vaak tegen hun zin in, betrekken bij jouw keuzes, zodat je eigen aansprakelijkheid wegverwatert. De bestuurlijke term hiervoor is ‘verantwoordelijkheid delen’.