De waanzin ligt altijd op de loer

Denken, voelen en waarnemen komen voort uit ons brein. Deze eigenschappen bepalen zelfs in belangrijke mate ‘wie wij zijn’ en hoe we naar onszelf en de wereld om ons heen kijken. Bij ziekte denken we vooral aan ons lichaam, aan koorts, benauwdheid, bulten of overgeven.

Verstoringen in denken, voelen of waarnemen daarentegen gaan over wie we ‘zijn’ en dat verwart.

Wanneer vinden we het brein ziek en hoe definiëren we de breedtegraden van ‘gek’ tot normaal? Vaak weten we het niet goed en laveren we tussen grijstinten die kunnen omslaan in zwart of wit. De omstandigheden, het moment in de tijd en vaak ook onze cultuur bepalen in hoeverre ons brein mag afwijken van de normaliteit. We hebben daar afspraken over met elkaar die vrij impliciet van aard zijn. Voor mij als psychiater zijn die afspraken juist expliciet en duidelijk geformuleerd als symptomen en ziektebeelden zoals schizofrenie, depressie en manie.

Maar in mijn werk met musici zijn die afspraken niet altijd evident en word ik uitgedaagd om vanuit nieuwsgierigheid, verbazing en creativiteit naar de artiest tegenover mij te kijken. Een musicus die uren en uren besteedt aan een loopje in een Paganini-caprice – is dat normaal of krankzinnig? Of neem die pianiste die niet meer wilde leven toen ze een foutje maakte in het eerste pianoconcert van Liszt.

Naast psychiater ben ik ook musicus en ken ik als geen ander het spanningsveld tussen de kunst en haar waanzin. Maar tegelijkertijd realiseer ik me ook dat kunst de waanzin juist nodig heeft voor haar bestaansrecht. Dat is geen goedkope romantiek maar bittere noodzaak. Een musicus heeft soms niets anders dan de muziek tot zijn beschikking om essentiële emoties te kanaliseren die in de dagdagelijkse werkelijkheid niet mogen bestaan of niet verdragen worden. De violiste die als kind haar woede niet mocht tonen en dus geen kant op kon met deze wezenlijke emotie. Hoe therapeutisch is het dan als je jezelf mag herkennen in de Tzigane van Maurice Ravel? Of de cellist die alleen zijn verdriet kan voelen als hij het celloconcert van Edward Elgar vertolkt? Musici die bij mij komen voor behandeling zeggen zonder uitzondering dat muziek de reden is waarom zij leven. ‘Het is wie ik ben’ en ‘het is mijn moedertaal’. Deze uitspraken raken omdat ze zo waar zijn.

Muziek is de reden waarom zij leven

Toch moeten juist musici oppassen voor de waanzin die altijd op de loer ligt. Er zijn duidelijke grenzen waar je niet overheen moet tuimelen. Een depressie of een paniekaanval verlamt het functioneren en dus de kunst en tragisch genoeg uiteindelijk wie je bent. Als je zo bang bent geworden dat het podium en het publiek je vijand zijn, dan kun je immers geen kant meer op.

Als psychiater voel ik mij de poortwachter bij het hek van de waanzin en moet ik telkens opnieuw en accuraat inschatten wie de grenzen gevaarlijk lijkt op te zoeken. Want ik kan u verzekeren dat een musicus die ten prooi is gevallen aan de waanzin een lijden laat zien dat ongekend is.