Blijven wachten op die ufo

Zeventig jaar geleden bestudeerde psycholoog Leon Festinger de sekte van de Seekers, die meenden dat op 21 december 1954 een ufo hen zou komen ophalen en dat vervolgens een zondvloed de aarde zou verzwelgen. Geen van beide dingen gebeurde en Festinger beschreef de reactie van de groepsleden. De ene helft haakte af, maar de andere werd juist veel fanatieker; ze gingen openlijker hun geloof belijden, want juist dat geloof had de zondvloed weten te voorkomen.

Deze hysterie was vergelijkbaar met die rondom de zelfbenoemde Joodse messias Sabbatai Zevi, die de wederkomst en het laatste oordeel in het jaar 1648 plaatste. Ook zíjn aanhangers werden juist actiever toen de apocalyps uitbleef. Zevi voorspelde vervolgens dat de sultan zou vallen in 1666, zodat de Joden konden terugkeren naar het Heilige Land, en hij vertrok alvast naar Constantinopel. Direct bij aankomst werd hij gevangengezet door de sultan, die stevig in het zadel bleef zitten. Ook hierdoor werden zijn volgelingen slechts fanatieker. Pas toen Zevi zich liet bekeren tot de islam haakte een deel van hen af.

Een diepgewortelde overtuiging kan bij mensen deel gaan uitmaken van hun ­zelfbeleefde identiteit, vooral als die ­overtuiging heeft geleid tot drastische beslissingen: vele Seekers en volgelingen van Zevi hadden zich van hun wereldse bezittingen ontdaan en hun banen opgezegd. Waarneembare feiten die tegen de overtuiging ingaan, worden dan moeilijk te verteren en leiden tot kortsluiting in het brein. Voor dit fenomeen muntte ­Festinger de term ‘cognitieve dissonantie’.

Mensen met cognitieve ­dissonantie gaan feiten ontkennen en bizar ­redeneren

Mensen die leiden aan cognitieve dissonantie moeten zich in allerlei bochten wringen om buitenwereld en binnen­wereld met elkaar te verzoenen. Ze gaan feiten ontkennen en bizar redeneren. Hoe anders brengt een politieagent in een repressieve dictatuur zijn overtuiging ‘ik ben een goed mens’ in overeenstemming met een feit als ‘ik schiet op vreedzame demonstranten’? Hoe rijm je ‘ik wil er zijn voor mijn ­kinderen’ met ‘ik blijf roken’?

Ook covid leidt tot een hoop cognitieve dissonantie. Elk ziekenhuis heeft al wel zijn portie covidpatiënten gehad die (zodra het zuurstofmasker even af kon) ontkenden dat hun ziekte bestond. En op sociale media roeren zich vakbroeders en -zusters die zich zo sterk hebben verbonden aan het idee ‘covid is niet erg’ of ‘de overheid doet alles verkeerd’ dat ze daar niet meer op terug kunnen komen. De overheid ­adviseert vaccinatie, dus daar moet tegen ­worden geageerd, hoe effectief de vaccins ook steeds weer blijken. Wanhopig klauwen ze zich vast aan de meest stupide ­preprints die de schadelijkheid of beperkte werkzaamheid zouden bewijzen.

Festinger gaf al aan hoe moeilijk het is om mensen met cognitieve dissonantie tot rede te brengen. ‘Show him facts or figures and he questions your sources. Appeal to logic and he fails to see your point.’ Pas als de groep mede-overtuigden afbrokkelt komt het soms nog goed, want in je eentje een sekte zijn, dát blijkt nauwelijks te doen.