Vissen

Altijd als ik in de separeercel een patiënt spreek, kijk ik naar wat er op het schoolbord aan de muur is geschreven of getekend. Vaak zijn het woorden of symbolen met een religieuze betekenis, maar soms ook gewoon feitelijkheden als een naam of telefoonnummer. Interpretatie van wat iemand schrijft moet natuurlijk met de nodige slagen om de arm gebeuren en wat iemand voor toelichting geeft bij zijn krijttekening zegt altijd meer dan de tekening zelf. De eerste vraag die ik stel, is of de patiënt het bord zelf heeft volgeschreven. Vaak zijn de tekening en de tekst gemaakt door een patiënt die vóór hem in de separeercel zat en is het bord nog niet schoongeveegd.

Het bord dat op een maandagmorgen mijn aandacht trok, was het werk van de patiënt die er het weekend had doorgebracht. Op eigen verzoek, omdat hij angstig was en zich bedreigd voelde door de aanwezigheid van de gevangenen in de cellen naast hem. Op het bord waren schematisch, maar natuurgetrouw, diverse vissen getekend, met daaronder de naam van de vis.

De schol, de baars, de karper, de snoek, met aan weerszijden van de vissen een vogel: de reiger en de meeuw. Hij hield van vissen, zei hij. Het bracht hem altijd tot rust. Het tekenen van de vissen ook. En het verblijf in de separeercel. Daar was hij niet de enige in. Er wordt vaker gevraagd om een nacht in de separeer te mogen slapen of om er een dagdeel door te brengen.

Rust vinden in de separeer is contra-intuïtief en staat haaks op alle goede initiatieven uit de ggz om separatie te beperken. Waarom zou iemand voor een verblijf in een kale, afgesloten cel kiezen?

Het eerste wat we moeten bedenken is dat separatie natuurlijk niet betekent dat iemand in volledige sociale isolatie verkeert. Verschillende keren per dag komen bewaarders de separeercel binnen, soms met de psychiater of de huisarts, soms om iemand eten of drinken te brengen of mee te lopen naar de douche of luchtkooi. Het opgesloten zijn, met nog minder momenten om eruit te komen dan in een gewone gevangeniscel, kan benauwend zijn, maar kan ook veiligheid bieden. Je kunt heel zeker zijn dat er niemand zomaar bij je binnen komt.

Hiermee wil ik de impact die het verblijf in de separeercel kan hebben niet bagatelliseren. Het lijkt mij verschrikkelijk, vooral door de saaiheid. Behalve een televisie (in sommige cellen), een boek (uit de beperkte keuze van de separeerbibliotheek) en een krijtje om op het bord te schrijven zijn er geen dingen die helpen om de dag door te komen. Een enkeling doet opdrukoefeningen of masturbeert excessief, maar de meesten geven zich over aan een rustig nietsdoen. Of dat ook leidt tot innerlijke rust hangt af van de manier waarop iemands zenuwstelsel reageert op rust. Veel mensen worden kalm van yoga of mindfulness of vissen, maar anderen reageren daar averechts op, en worden juist rustiger van activiteiten als sport. Mensen die activiteit nodig hebben, zullen gauw geneigd zijn de separeercel te vernielen of te vervuilen. De vissers vinden er hun rust, als aan de waterkant.

Bij de krijttekening van de vissen op het bord dacht ik aan het evenement Dichter bij de Boerderij, waar ik vorig jaar met een vriend was geweest, fietsend tussen de boerderijen van het ene poëzieoptreden naar het andere. Eén van de dichters was geïnspireerd door vissen en vertelde serieus dat hij onderzoek wilde doen naar de spraak van de vissen, waarmee ze volgens hem, net zoals mensen, met elkaar communiceerden. Volgens de vriend met wie ik op pad was, was het een grapje, volgens mij meende de dichter het serieus. Onder het mom van een grapje worden immers ongemakkelijke waarheden verteld, of zaken die een zekere gêne oproepen.

Dit heeft helemaal niets te maken met de separeercel, zoals de tekening op het bord ook niets te maken heeft met het psychiatrisch toestandsbeeld van de patiënt. Het was een geslaagde kunstuiting, die mij deed denken aan een geslaagde poëziemiddag (zoals goede kunst naar andere kunst verwijst) en aan een man die net als deze tekenaar van vissen hield.