Vadertje Pest, moedertje Corona

In januari 2020 publiceert sociaalgeneeskundige Toon Kerkhoff zijn boek over de pestbestrijding in de Nederlanden.1 Tegelijkertijd begint zich vanuit een markt in Wuhan (China) een nieuwe ziekteverwekker te verspreiden. Getriggerd door de ophef rond het coronavirus neem ik het boek van Kerkhoff ter hand. Hoe gingen onze voorouders om met besmettelijke ziekten? Wat kunnen we daarvan leren?

De ziekte pest uit zich bij de mens als builenpest (opzwellende klieren in hals, liezen en oksels) of als longenpest. Longenpest kan ontstaan vanuit builenpest, maar ook doordat mensen vochtdruppeltjes met pestbacteriën inademen die anderen hebben uitgehoest. Ook huidcontact, voedsel en rattenvlooien kunnen het agens Yersinia pestis overbrengen. De transmissie komt deels overeen met die van het coronavirus.

De mortaliteit van wrede vader Pest is tientallen malen hoger dan die van moedertje Corona. Zonder antibiotica overlijdt twee derde van de pestlijders. Pest heet de gesel Gods te zijn, maar ook de heete of snelle of haestige sieckte, de Zwarte Dood.

Als in 1348 de berichten over de pest te Messina en Pisa Venetië bereiken, besluit de overheid om markten en straten schoon te maken, het vuilnis af te voeren en toe te zien op de kwaliteit van het voedsel. Vervuiling en rotting leiden immers tot de pest. Men grijpt terug op het miasmatisch advies van Hippocrates: zuiver de bezoedelde lucht! Miasma, dat is vervuiling, dat is rotting. Miasma is de bron van de pest. Kerkhoff spreekt van de en-en-en-these. Een drietrapsraket. God straft, Hij maakt daartoe de lucht ziekmakend, en de mensen die door die lucht ziek geworden zijn produceren gifstoffen die andere mensen aansteken.

Andere Italiaanse stadsstaten ontdekken dat blokkades effectief de pest bestrijden. In 1377 sluit de kolonie Ragusa (tegenwoordig Dubrovnik) zijn poorten en havens voor alle verkeer. De pest blijft buiten de stad. Meer stadsbesturen hangen de contagium- of besmettelijkheidsthese aan. Er is een smetstof die van mens op mens overgaat en die van buiten komt. Deze nieuwe theorie verandert de bestrijding: van bidden en schoonmaken naar cordons en quarantaines.

In de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden is de pestbestrijding de taak van de stadsbesturen. Die hebben de handen vol aan de grote pestepidemie die in 1625-1626 Brabant, Holland en Zeeland teistert.

De vroedschappen zijn ‘de koningen van de Republiek’. Hun beleid is de resultante van overleg, onderhandelingen en touwtrekken tussen mensen die zich niet alleen door medische, maar ook door economische overwegingen laten leiden.

De steden zien niet veel in harde anticontagionistische maatregelen. Quarantaines en blokkades pasten niet bij de Hollandse ondernemersgeest en het rotsvaste geloof in vrijhandel. De Republiek drijft voor een belangrijk deel op doorvoerhandel. De Staten-Generaal en gewestelijke besturen kijken weg, verzwijgen het optreden van pest, en organiseren zeker geen cordons en quarantaines.

Zomer 1664 heerst er pest in vele Hollandse steden. Ook in Amsterdam. Dat is buitenlandse mogendheden ter ore gekomen. Engeland, Schotland, Ierland, Frankrijk en Spanje hebben een handelsverbod met de Republiek uitgevaardigd. Zij laten geen schepen uit de Republiek meer binnen. Het wordt echt crisis als de Zeeuwen een embargo instellen tegen schepen uit Holland en Utrecht. Dat is flagrant in strijd met het Unieverdrag dat de Nederlanden verenigt.

De strijd tussen miasma en contagium verhevigt. De overgang van een miasmatisch naar een contagionistisch beleid kost tijd en gaat niet zonder slag of stoot.

De ommekeer komt in 1664. Een commissie uit de Staten van Holland met als taak het uytvinden van middelen om de voortsetting van de tegenwoordige pest te stuiten en te verminderen brengt advies uit. De medici verklaren unaniem dat pest enkel door contacten met de buitenwereld ontstaat. Daarom moeten in de toekomst blokkades en quarantaines worden ingesteld, terwijl de steden voor gezondheidscommissies moeten zorgen die streng toezien op de naleving ervan. De Staten-Generaal, het hoogste gezag in de Republiek, nemen dit beleid in 1679 over. Het Imperatief Plakkaat van 9 september 1679 verbiedt schepen uit plaatsen waar de pest heerst of heerste bij het vertrek van het schip, om verder binnen te zeilen dan Den Briel of Hellevoetsluis. Niemand mag aan land gaan en er mogen geen goederen aan land worden gebracht. Voor besmette schepen komen er buitengaatse aanlegplaatsen.

Het lijkt te baten. De Europese pestepidemie van 1679-1681 is de Republiek niet binnengekomen. Ook in de 18de eeuw heeft de pest de Republiek niet één keer meer getroffen. Kortom, blokkades en quarantaines verbreken de transmissie van het contagium, mits ze van hogerhand worden opgelegd en rigoureus ten uitvoer worden gebracht. Dat is de les van vader Pest voor moeder Corona.

1. Kerkhoff AHM. Per imperatief plakkaat. Overheid en pestbestrijding in de Republiek der Verenigde Nederlanden. Hilversum: Verloren, 2020. ISBN 9789087048105