Natte december

Nog een goeie week en het is weer zover: Dry January. Moet u er ook aan geloven? Ook een weddenschap met vrienden afgesloten dat u zich de eerste maand van het jaar volledig drooglegt? Dat droogleggen is een oud Nederlands gebruik, dat helemaal past in ons poldermodel. En dat ook prima past bij onze calvinistische neiging tot zelfbestraffing.

Maar daartoe moet de zonde eerst worden begaan. Mijn zonde bestaat uit een Wet December. Alcohol is onmisbaar om deze donkere maand door te komen. December is dit jaar nog erger dan anders. Al die verwarring over de omikronvariant waar ze nog steeds het fijne niet van weten. Die onzekerheid. Die run op de boosters. De wijn smaakt me beter in de wetenschap dat ik de booster al een week onder de leden heb. En dan ben ik nog in blijde afwachting van het kerstpakket van de beroepsvereniging waarvan ik tot 1 januari lid ben. Of zouden ze dat ook alcoholvrij hebben gemaakt? Dan is er helemaal geen reden meer om nog langer lid te blijven.

Ik merk wel dat ik wat vergeetachtiger ben dan voorheen. Ik zie meer betalingsherinneringen op mijn scherm verschijnen. Ook overschrijd ik soms een deadline voor het schrijven van een stukje. Alleen mijn blogs zijn altijd op tijd. Want die tijd bepaal ik helemaal zelf. En ik weet ook nog mijn aandachtsgebied: de geschiedenis van de geneeskunde. Zelfs weet ik nog het onderwerp dat ik mij al een halfjaar geleden voornam: het syndroom van Korsakov, ofwel in dokterslatijn: de paralysis alcoholica.

De naamgever van deze ziekte, Sergei Sergeevich Korsakov, is geboren in 1854 in Centraal-Rusland. Hij is een snelle leerling en wordt al op zijn 21ste arts. Hij gaat werken op de afdeling Zenuw- en zielsziekten van het Moskouse Preobrazhenskij-ziekenhuis. In de jaren dat Lev Tolstoj zijn Anna Karenina schrijft, maakt Korsakov diverse reizen naar Europa. Hij bezoekt Wenen, Berlijn, Leipzig en Parijs, maar komt ook in Zwitserland en Italië. En dit zijn geen plezierreisjes! Nee, Korsakov legt overal waar hij komt contacten met toonaangevende neurologen en psychiaters. Zijn proefschrift uit 1887 draagt de titel Over de alcoholische paralyse. Een jaar later wordt hij hoofd van de afdeling en de eerste Russische hoogleraar psychiatrie. En nog een jaar later maakt hij van zijn afdeling een exclusief psychiatrische kliniek. Daarmee is anno 1890 de scheiding van neurologie en psychiatrie in Rusland een feit! Rusland loopt hiermee ver vooruit op andere Europese landen, waar het combispecialisme ‘zenuwarts’ het nog een halve eeuw volhoudt.

Korsakov wordt een voorvechter van de rechten van geesteszieken. Hij is niet alleen chef van de psychiatrische kliniek van de Moskouse universiteit, maar ook van een psychiatrische privékliniek. Hier bewerkstelligt Korsakov een menselijke benadering van de patiënten. Hij gaat voor die tijd heel ver, als hij beperkingen opheft en dwangbuizen en isoleercellen afschaft. Hij is een felle tegenstander van gedwongen sterilisatie. Daarom noemen sommige historici Korsakov ‘de Russische Pinel’. De humane Franse psychiater Philippe Pinel is zijn grote voorbeeld.

Intussen gaat Korsakov voort op de ingeslagen weg van de alcoholische paralyse. Hij heeft in Moskou voldoende aanbod van alcoholici. In 1889 publiceert hij over ‘verschillende gevallen van een bijzondere cerebropathie en polyneuritis’¹. Deze stoornis wordt gekenmerkt door polyneuritis, spieratrofie van de ledematen en een verstoorde geheugenfunctie. Die laatste uit zich in de vorm van amnesie, confabulaties en pseudoherinneringen. Op het door hem georganiseerde internationale medisch congres in Moskou (1897) wordt het eponiem ‘syndroom van Korsakov’ officieel gelanceerd. Korsakov heeft nog een tweede eponiem op zijn naam staan: het syndroom van Wernicke-Korsakov. Dat betreft de cognitieve stoornissen bij alcoholisten die voorafgaan aan het syndroom van Korsakov.

Korsakovs tomeloze werklust – misschien mag je het workaholisme noemen – en zijn ongezonde leefstijl worden hem uiteindelijk noodlottig. Hij krijgt twee hartaanvallen op zijn 44ste. Hij raadpleegt een specialist in Wenen. Deze constateert ‘cardiale hypertrofie, obesitas en myocarditis’. Op 1 mei 1900 overlijdt hij, 46 jaar oud. Men plaatst een monument te zijner nagedachtenis voor zijn Moskouse kliniek. ‘Aan Sergei Sergeevich Korsakov, wetenschapper, psychiater, denker en humanist’.²

We gaan paar natte feestdagen tegemoet. Bij elk glas dat ik zal heffen, zal ik stilstaan bij de enorme betekenis van Sergei Korsakov voor de geneeskunde. 700 woorden zijn te kort om die betekenis helemaal uit de verf te laten komen.

Voetnoten

1 Korsakoff SS (1890) Eine psychische Störung combinirt mit multipler Neuritis (Psychosis polyneuritica seu Cerebropathia psychica toxaemica). Allgem Zschr Psychiatr 46:475–485

2 Vein, A. Sergey Sergeevich Korsakov (1854–1900). J Neurol 256, 1782–1783 (2009). https://doi.org/10.1007/s00415-009-5289-x