Je gat afvegen aan een touw

Wie zich verdiept in de geschiedenis van de medische zorg aan boord van de schepen der Vereenigde Oost-Indische Compagnie komt nogal wat tegen. Gewoonten en gebruiken die te denken geven als het om de gezondheid gaat. Maar we kunnen er soms ook ons voordeel mee doen.

Weet u bijvoorbeeld wat een allemanseind is? Het is een rijkelijk versierd stuk touw dat bevestigd is aan de klepel van een scheepsbel of luidklok. Het allemanseind wordt gebruikt om een bel of klok handmatig te luiden. Bijvoorbeeld als het etenstijd is. Of als er iets belangrijks te vertellen is, bijvoorbeeld land in zicht. Het luiden van de bel is niet voorbehouden aan één persoon, vandaar het voorvoegsel ‘alleman’. Aan boord doen ze dat kennelijk om de beurt.

Maar er is nog een betekenis. Die kwam ik op het spoor in het Scheepvaartmuseum in Amsterdam. En die betekenis heeft te maken met allemans behoefte. Misschien voelt u ’m al: hoe ga je op zee naar de plee? En vooral: wat doe je na het poepen om de bilnaad te reinigen? In de zeventiende en achttiende eeuw was er nog geen toiletpapier. Dat is kennelijk later mede door een marineman uitgevonden. Want waar komt anders die reclameslogan vandaan: ‘Koning, keizer, admiraal, Popla kennen ze allemaal’?

Vóór het toiletpapier in gebruik kwam moest je je aan boord maar zien te redden. Voor hogergeplaatste bemanningsleden zoals officieren had je het bakboordtoilet. Een afgeschermd stukje ‘achter de mast’, bestemd voor hogergeplaatste bemanningsleden aan boord zoals de kapitein, stuurlieden, en voor belangrijke passagiers. Daar had je een houten bankje waarop je kon zitten poepen. Omdat de zijgalerij iets overhangt en de achterkant schuin naar beneden loopt, legt de mevrouw van het Scheepvaartmuseum mij uit, viel de ontlasting direct in zee en bleef het niet kleven aan het schip. De bilnaad spoelde je schoon met zeewater uit een soort plantengieter. Al met al een hygiënische oplossing, ook wel toegepast in torenkamers van kastelen.

En de gewone matrozen? Die moesten zich ‘voor de mast’ maar zien te behelpen. Aan de zijkant van de scheepsromp stak een stukje dek uit. Een open stuk waar de kans om overboord te vallen behoorlijk groot was. Daar was een rond gat in het dek gemaakt. Boven dat gat kon je hurken en je behoefte doen. Die viel dan direct in zee. Dan pakte je een lang touw van hennep, aan één kant vastgemaakt aan het dek, met aan het andere uiteinde een dikke knoop (het allemanseind) die in het zoute zeewater hing. Het touw trok je omhoog en met de knoop maakte je je bilnaad schoon. Daarna gooide je het touw met de vuile knoop weer overboord. Als het schip vaart had spoelde het allemanseind snel schoon. Maar bij windstilte zaten de achterblijfselen van je voorganger nog aan het touw.

Of dat nou kwaad kon? Aan boord van de VOC-schepen kwam geregeld gastro-enteritis voor. Maar dat kwam van bedorven drinkwater. Wie zich met een vuile knoop afveegt, loopt geen risico. Integendeel, volgens moderne inzichten is het juist goed voor je gezondheid om contact te leggen met de darmflora van je collega. Kennen we tegenwoordig niet de fecestransplantatie? Dat is een medische behandeling waarbij een patiënt feces krijgt toegediend van een gezonde donor. Niet langs de anale weg, maar via een neussonde. Deze behandeling is inmiddels bewezen effectief bij de bestrijding van recidiverende infecties met de bacterie Clostridium difficile. En wie weet goed voor nog veel meer.

Over die darmflora vind je in de media trouwens heel veel onzin. Rinse Weersma, hoogleraar maag-, darm- en leverziekten in het UMCG, is hier onze man om fabels en feiten te scheiden. ‘Het mooie van de darmflora is dat die te beïnvloeden is door dieet, het gebruik van pre- en probiotica of antibiotica en dus ook met fecestransplantatie. Nu we beter beginnen te begrijpen wat een gezonde darmflora precies is, kan er ook gerichter worden ingegrepen om de gezonde bacteriën te stimuleren of zelfs toe te dienen. Het lastige is wel dat er in de media ontzettend veel gesproken wordt over dat bepaalde producten goed zijn voor je darmflora, terwijl daar zelden goed bewijs voor is.’