Goddelijke geneeskunst

Op zoek naar de oorsprong van de geneeskunst ben ik in Griekenland beland. Het is toch begonnen met Hippocrates? Dat dacht ik. Maar nee, ons vak is veel ouder. Het is van goddelijke oorsprong. Asklepios is onze god. Tot op de dag van vandaag.

Wat is Asklepios voor een god? Hij is de zoon van Apollo, die ook wel De Genezer wordt genoemd. Apollo's zwangere vrouw werd hem ontrouw. Daarop doodde hij haar. Vervolgens trok hij het kind uit haar dode lichaam. Dat moet gebeurd zijn in het Griekse Epidauros. De jonge Asklepios bleek zo getalenteerd dat hij in staat was doden tot leven te wekken. Oppergod Zeus was daar niet gelukkig mee. Asklepios bedreigde de bestaande orde, want onsterfelijkheid moest voorbehouden blijven aan de goden. Zeus doodde Asklepios met zijn bliksem. Apollo kwam in opstand en Zeus haalde uiteindelijk bakzeil. Hij wekte Asklepios weer tot leven, die zich vanaf toen beperkte tot het genezen van zieken.

Epidauros is het werkterrein van Asklepios. Hier staat zijn tempel. Daaronder bevond zich in de oudheid een labyrint waar men slangen hield. Er stond ook een ziekenhuis, en een soort kuuroord. Een echt medisch centrum. Epidauros is het Lourdes van de antieke wereld. Zieken kwamen van verre naar Epidauros om er genezing te vinden.

Nu ben ik zelf in Epidauros. Ik sta oog in oog met de godheid. Zijn rijzige blankmarmeren beeld kijkt mij met lege ogen aan. Asklepios poseert met een levensgrote slang die zich om zijn staf kronkelt. Wie in Epidauros droomde van die slang genas van zijn ziekte. Zo simpel was het. De slang als panacee. Het artsensymbool bij uitstek.

Asklepios is gezegend met een rijk nageslacht. Zijn drie dochters hebben ook wat met de geneeskunde: Hygieia, godin van de gezondheid, Achelois, godin van de pijnstilling, en Panacea, godin van de geneesmiddelen. Zijn twee zonen Machaon en Podaleirios zijn sterfelijke mensen: chirurgen, zegt Homerus. De sterfelijke Hippocrates stamt af van Asklepios. In de aanhef van zijn eed doet Hippocrates recht aan zijn goddelijke afkomst:

Ik zweer bij Apollo de genezer, bij Asklepios, Hygieia en Panacea en neem alle goden en godinnen tot getuige.

Verderop in de eed neemt Hippocrates duidelijk afstand van de ruwe wijze waarop de goden tekeer plegen te gaan. Hij formuleert gedragsregels voor dokters. Doden en vruchtafdrijving zijn taboe:

Nooit zal ik, om iemand te gerieven, een dodelijk middel voorschrijven of een raad geven, die, als hij wordt gevolgd, de dood tot gevolg heeft. Nooit zal ik een vrouw een instrument voorschrijven om een miskraam op te wekken. Maar ik zal de zuiverheid van mijn leven en mijn kunst bewaren.

Quod licet Iovi non licet bovi. Zeus mag doden. Hij mag zelfs andere goden doden. Apollo mag een ongeboren kind uit de moeder trekken. Dokters moeten zich verre houden van het doden. In de moderne artseneed is bovenstaande passage geschrapt. Wat is blijven staan is de dienstbaarheid en de bescheidenheid van de arts. Er staat nergens dat hij moet genezen. Er staat wel dat hij geen kwaad zal doen.

En het christendom? Dat kent het vijfde gebod: gij zult niet doden. Door Jahweh persoonlijk aan Mozes overhandigd met de stenen tafelen. Deontologisch opgevat (als absolute plichtenethiek) verbiedt dit gebod elke abortus en euthanasie. Hier is geen ontsnapping mogelijk in de zin van  ‘je mag ervan afwijken als je maar een goede reden hebt’. De moderne geneeskunde gaat hier een andere weg dan wat de goden hebben bepaald.

Ik verlaat de tempel van Asklepios. De macht van de goden is verdampt. Hun rol is uitgespeeld. Goden zijn dode beelden uit vervlogen eeuwen. Ze verwijzen naar de bovenaardse oorsprong van de geneeskunst. Maar ze bepalen niet het beleid. Dat doen we tegenwoordig zelf. Van geval tot geval. Zorgvuldig wikken en wegen. Wat te doen en wat te laten? Dat zijn we aan onze goddelijke oorsprong wel verplicht.

Mensen wikken, mensen beschikken.