From Russia with Love

Klassieke film! Alweer zestig jaar oud. Ik heb er destijds enorm van genoten. James Bond wordt naar Istanbul gestuurd om daar een geheime Russische decoder in handen te krijgen. Daar valt hij voor de charmes van een medewerkster van de Russische ambassade, Tatiana Romanova. Een prachtig voorbeeld van wat het fantastische en onmetelijk grote Rusland allemaal aan liefs en moois te bieden heeft. Al is het ditmaal dan in de vorm van fictie.

Maar nu is het oorlog. De vliegbasis van Ryazan, een Russische stad op honderden kilometers van de grens met Oekraïne, wordt – nu twee weken geleden – getroffen door een grote explosie. Rusland reageert met een aanval met Iraanse kamikazedrones op Kiev. Oekraïne haalt er tien neer. Op een wrakstuk van één van die drones staat geschreven ‘For Ryazan’. Russische wraak. From Russia with hate, reageert een twitteraar. Zo blijft die oude Bondfilm inspireren.

En mij prikkelt deze gebeurtenis ook, want Ryazan is de geboortestad van niemand minder dan Ivan Petrovitsj Pavlov die daar in 1849 ter wereld komt. Als zoon van een priester van de Russisch-orthodoxe kerk gaat Ivan theologie studeren. Een paar jaar later stapt hij over naar scheikunde en fysiologie. Een tijdlang houdt hij zich bezig met de tractus circulatorius. Ivan is erg handig, want al in 1890 weet hij een katheter in te voeren in de arteria femoralis van een hond, zonder enige verdoving. Vervolgens onderzoekt hij de invloed van emoties en van geneesmiddelen op de bloeddruk.

In 1890 komt de grote ommezwaai. Ivan Pavlov zegt hart en bloedvaten vaarwel en gaat een levenslange verbintenis aan met de tractus digestivus. Meer specifiek: met de spijsverteringssappen. Die worden de liefde van zijn leven.

Pavlov is vooral beroemd vanwege zijn beschrijving van de geconditioneerde reflex. In een nu klassiek experiment traint hij een hongerige hond om speeksel te produceren op het geluid van een metronoom of een zoemer. Dat geluid laat hij voorafgaan aan het laten zien van een volle voerbak. Na enige tijd is die volle voerbak niet meer nodig en komt de speekselsecretie ook met alleen de metronoom of de zoemer op gang. Dat is conditioneren! Voor al zijn onderzoek naar de secretie van spijsverteringssappen krijgt hij in 1904 de Nobelprijs voor geneeskunde. Want hij onderzoekt nog veel meer dan alleen die reflex. Zo legt hij bij honden een buidelmaag aan, die buiten de voedselpassage blijft, maar wel zijn innervatie door de nervus vagus behoudt. En kan hij de maagsecretie bestuderen gedurende een lange periode.

Pavlov is een heel precies man, zeer stipt, maar ook zeer zorgzaam. Hij besteedt veel aandacht aan de postoperatieve zorg en probeert zijn honden lang gezond te houden. Je leest er alles over in zijn levenswerk Lectures on the Work of the Digestive Glands uit 1897. Voor zijn medewerkers is hij zorgzaam maar ook veeleisend, zelfs in tijden van revolutie. Als een medewerker tien minuten te laat op het laboratorium arriveert, en als verklaring geeft dat er schietpartijen zijn op straat, roept Pavlov: ‘Wat voor verschil maakt dat, een revolutie, als je experimenten hebt uit te voeren op het lab!’

Lezend over Pavlov ga ik steeds meer van hem houden. Dat komt vooral door zijn moedige stellingname tegen de machthebbers. Onverbloemd en onbevreesd spreekt hij de communisten tegen. In 1922, tijdens een voedselschaarste in de nasleep van de Russische Revolutie, vraagt hij toestemming aan Lenin om zijn laboratorium naar het buitenland te verplaatsen. Lenin weigert: Rusland heeft wetenschappers als Pavlov juist hard nodig! Lenin belooft hem grotere voedselrantsoenen. Maar Pavlov wijst die af: ‘Ik zal deze voorrechten niet aanvaarden als u ze niet ook geeft aan ieder van mijn medewerkers!’

Als Pavlov in 1923 terugkeert van een studiereis in de VS, valt hij het communisme publiekelijk af. Hij stelt vast dat het internationale marxisme op een ondeugdelijke basis berust. ‘Voor het soort sociale experiment dat jullie communisten uitvoeren, zou ik nog niet de achterpoten van een kikker willen geven!’ En als in 1924 de zonen van priesters worden weggejaagd van de militaire medische academie, hangt Ivan Pavlov uit protest zijn hoogleraarstoga aan de wilgen. ‘Ik ben ook de zoon van een priester. Als jullie de anderen wegjagen houd ik het ook voor gezien!’ Hij schaamt zich voor zijn Rus-zijn.