Een tik van de windmolen

De laatste tijd kom ik vaker op Urk. Sociaalgeneeskundig een interessante proeftuin. Nabij Urk is vorig jaar een groot windmolenpark geopend. 48 windmolens, elk bijna 200 meter hoog, staan aan weerskanten van de IJsselmeerdijk. Lang niet alle Urkers zijn er blij mee.

Protestgroep Urk Briest heeft geprotesteerd en geprocedeerd tot aan de Raad van State. De windmolens zouden afbreuk doen aan het woongenot, en slecht zijn voor de gezondheid. Het mocht allemaal niet baten. De molens draaien er lustig op los.

Er is ook steun voor de molens. De beslissing is democratisch genomen. In 1999 ging de gemeenteraad van de Noordoostpolder unaniem akkoord. De windmolens leveren energie voor 160.000 huishoudens. Er is in de polder veel interesse voor aandelen en obligaties om te delen in de winst. Maar nog altijd zijn veel mensen bang dat de windmolens schadelijk zijn voor hun gezondheid. Het zou gaan om straling en om lawaai. Hebben ze gelijk?

Er bestaan geen serieuze aanwijzingen dat windturbines straling afgeven. Elektriciteitscentrales en hoogspanningsleidingen doen dat wel. Maar er is nooit aangetoond dat deze elektromagnetische straling effect heeft op de gezondheid van omwonenden.

En hoe zit het met de geluidsproductie? Het RIVM concludeerde dat de slaap kan worden verstoord bij geluid vanaf 45 dB(A). In de meeste vergunningen voor windmolens staat dat ze 's nachts niet meer dan 45 dB(A) mogen produceren. Ook overdag geldt een maximumniveau. Andere gezondheidseffecten van geluid, zoals verhoogde bloeddruk, ischemische hartziekten en gehoorverlies zijn bij deze geluidsniveaus niet te verwachten.

Toch blijven de actiegroepen bij hun standpunt: windmolens veroorzaken gezondheidsklachten. Activiste Nina Pierpont beschreef die klachten in haar boek Wind Turbine Syndrome (2009): emotionele spanningen, slecht slapen, hoofdpijn, tinnitus, druk op de oren, duizeligheid, geheugen- en concentratieproblemen.

Er zijn inderdaad onderzoeken die een relatie laten zien tussen windmolens en slaapklachten. Vaak uiten omwonenden ook ergernis door de visuele effecten van windmolens ('horizonvervuiling'), alsmede (daardoor?) stress, onrust en een lagere levenskwaliteit.

Moeten we dan toch concluderen dat windmolens 'een tik uitdelen' en de gezondheid van omwonenden schaden? Dat is te stellig. Critici zetten vraagtekens bij de kwaliteit van de onderzoeken. Onduidelijke definities over wat ‘slechte slaap,’ ‘stress’ en ‘ergernis’ is. Twijfel aan de causale relatie die wordt gesuggereerd. Vraagtekens bij de kwaliteit van de controlegroepen.

Belangrijker dan dit methodologisch gekissebis lijken de psychologische mechanismen die hier spelen. Er bestaat een sterk verband tussen de mate waarin windmolens als landschapsverstorend worden gezien en de mate waarin mensen gezondheidsklachten ervaren.

Maar dat is nog niet alles. De mening of verwachting die mensen van windmolens hebben bepaalt in belangrijke mate hoe ze zich erbij voelen. Ik vond een onderzoek waarbij zestig mensen werden blootgesteld aan de windmolengeluiden. De ene helft kreeg van tevoren een positief verhaal over de therapeutische werking van het geluid te horen, de andere helft een negatief verhaal. De 'negatievelingen' kregen last van gezondheidsklachten, terwijl de deelnemers met het positieve verhaal zich juist beter voelden.

Wat je van windmolens vindt of verwacht, blijkt cruciaal voor het ontstaan van gezondheidseffecten. De spanning die mensen ervaren omdat ze bang zijn voor de gezondheidseffecten van windmolens leidt ertoe dat ze eerder klachten zullen krijgen. Dit staat bekend als het nocebo-effect. Bovendien zullen mensen met al bestaande klachten  eerder geneigd zijn deze klachten toe te schrijven aan de windmolens.

Zijn de gezondheidsklachten van omwonenden dan onzin? Nee, die klachten bestaan wel degelijk. Maar de oorsprong van die klachten ligt vooral in de mening over of de angst voor windmolens. Er bestaat wel degelijk een relatie tussen windmolens en klachten over slaap, stress en gezondheid. Die klachten worden niet direct veroorzaakt door de windmolens zelf. Ze kunnen worden weggenomen door constructies waarin omwonenden zich meer met de windmolens verbonden gaan voelen. En ze dus ook anders bekijken. Bijvoorbeeld door gedeeld eigenaarschap of het anderszins delen van financiële baten. Het nocebo-effect wordt zo een placebo-effect. De winstverwachting is goed voor je gezondheid. Ook op Urk. Daar is niks mis mee.