Een schorpioen onder mijn bed

Het is ongeveer een uur na middernacht. Er wordt op mijn deur gebonkt: ‘Jan, Jan een schorpioen onder mijn bed’. Voor de deur staat de nieuwe helper op onze Portugese boerderij, een jonge hoogleraar economie uit New York, die het stadse leven wil ontvluchten. Hij is bleek en spreekt staccato: ik hoorde sissen en iets viel op mijn bed en raakte me aan, ik voel me al helemaal duizelig worden, kan ik gestoken zijn door die schorpioen?

Ik herken meteen de kracht van de verbeelding. Op onze boerderij in de Algarve komt een enkele schorpioen voor. Ik heb dat verteld tijdens ons introductiegesprek. Ik had daarbij aangegeven dat schorpioenen meestal onder stenen blijven zitten. Hij was al meteen gealarmeerd. Ik riep nog snel dat de kans dat een schorpioen je steekt kleiner is dan de kans om uit de lucht te vallen op de reis van New York naar Faro.

In de boerderijkamer die hij bewoont wonen wel een aantal gekko’s. Super leuke hagedisachtige beestjes die muggen en spinnen eten en over de muur rennen terwijl ze vreemde geluiden maken. Een van die gekko’s moet op zijn bed gevallen zijn in de nacht. Het slapen in de natuur en in de stilte, samen met het verhaal van de schorpioen had echter een krachtige fantasie getriggerd. Ik vraag hem hoe de schorpioen er dan uitzag. Maar begrijp al snel dat hij eigenlijk niets gezien heeft. De schorpioen zit nu wel onder zijn bed. Dat weet hij zeker. Niet dus.

Priming is het psychologische mechanisme dat als je wordt blootgesteld aan een stukje informatie (‘er kunnen schorpioenen voorkomen’), dit de reactie op een volgend stuk informatie kan beïnvloeden. Het waarnemen van een vreemd geluid en een plotselinge tactiele sensatie in de nacht wordt ineens het mogelijk gestoken zijn door een schorpioen. Het eerste stukje informatie ‘vloeit’ als het ware over in het volgende stukje informatie en beïnvloedt dan het volgende gedrag.

Priming is een door ons veelal niet serieus genomen pathologisch mechanisme bij mensen die neigen tot hypochondrie en die ook een echte somatische kwaal hebben.

Peter is een 66-jarige net gepensioneerde marketingdirecteur van een groot levensmiddelenbedrijf. Hij slikt al 10 jaar antihypertensiva en had een onderwandinfarct. ‘Het is net of ik een tijdbom in mijn borst heb zitten, dokter, en soms voel ik het zo sterk bonken. Dat geeft me veel stress. Ik vraag me dan af, gaat het nu weer verkeerd?’ Peter ervaart de hartkloppingen als een teken dat het weer mis kan gaan. Dat noemen we catastrofiseren. Hij komt makkelijk in een vicieuze cirkel: ‘ik voel mijn hart zo bonzen, wat een naar gevoel. Het gaat toch niet mis weer hè? Ik word er wat benauwd en angstig van. Nu voel ik al overslagen en harder bonzen in mijn borst. Ojee, er komt toch niet een tweede infarct aan?’ De patiënt komt in de sympathische prikkelingsfase, de tensie gaat omhoog, overslagen worden beter gevoeld, anticipatoire angst ontstaat, de tensie stijgt verder, de ademhalingsfrequentie neemt toe, kortom, de patiënt stevent als vanzelf op een nieuw infarct af, dat ook daadwerkelijk door deze sympathische activatie kan ontstaan. Hij schept dus zijn eigen probleem. Net zoals onze vrijwilliger op de boerderij die al duizelig en misselijk werd door de angst voor de niet-aanwezige schorpioen. Uiteindelijk bleek de schorpioen een gekko te zijn die de gewoonte had om ‘s nachts wat rond te springen van muur tot muur op zoek naar muskieten.

Priming is een psychologisch mechanisme dat patiënten in een vicieuze spiraal kan laten komen, waardoor klachten en pathologie verergeren. Misschien moeten we wat vaker aan dit mechanisme denken.