Dwanglicenties zijn in extreme situaties het overwegen waard

Het wringt altijd al: de gezondheidszorg is weliswaar in beginsel een private zaak, maar met grote publieke belangen en zonder commerciële doelen. De ontwikkeling en marketing van medicijnen, vaccins en hulpmiddelen is daarentegen vrijwel geheel in handen van commerciële partijen.

Van echte marktwerking is nauwelijks sprake: een patiënt koopt geen behandeling in de buurtsuper of online na afweging van voors en tegens en lezing van reviews. Hij of zij kan zich oriënteren op de beste zorgaanbieder binnen de lijntjes van de door de verzekeraar gecontracteerde zorg, maar daar houdt het meestal mee op.

In het algemeen is er vertrouwen dat de dokter het beste medicijn voorstelt en de verzekeraar de optimale behandeling vergoedt. Het winkelen wordt in feite uitbesteed aan andere partijen: verzekeraars en zorginstellingen die proberen zo goedkoop mogelijk geneesmiddelen in te kopen.

Maar hebben zij voldoende macht om iets aan de prijzen en de toegankelijkheid van geneesmiddelen te doen? Ze kunnen elkaar beconcurreren maar uiteindelijk moeten ze toch zorgen voor een publiek belang: namelijk het zorgen voor een collectieve financiële buffer, zodat iedereen de zorg kan krijgen die nodig is.

Patiënten hoeven dus niet zelf de portemonnee te trekken, want uit die collectieve pot worden ook de kosten van de commerciële producten betaald. Op die pot zijn we zuinig, want volgens het hoofdlijnenakkoord mag de zorg niet duurder worden.

En dan is er onverwacht een pandemie. Die brengt bij nationale overheden niet het mooiste naar boven. Want opeens wordt extra geld beschikbaar gesteld om vooraan te staan bij het inkopen van geneesmiddelen of vaccins voor supercommerciële prijzen waarvan we nog niet of nauwelijks weten of ze werken. Eigen land eerst!

Natuurlijk is het verachtelijk dat de VS onder leiding van Donald Trump de eerste leveringen van het anti-covid-19-middel remdesivir al heeft opgekocht. Dat betekent dat de remdesivirproductie voor juli, augustus en september vrijwel niet beschikbaar is voor andere landen. Maar de Nederlandse overheid ziet er ook geen been in om samen met Frankrijk, Duitsland en Italië alvast 300 miljoen dosissen te bestellen van een coronavaccin.

In een nieuwsitem van The BMJ wordt gewaarschuwd tegen dit soort praktijken; nationale overheden die met elkaar gaan concurreren om als eerste toegang te hebben tot medicijnen en vaccins, waarbij natuurlijk weer de landen met lagere inkomens het nakijken zullen hebben.

Maar wat is het alternatief? Hier zou nu eens gebruikgemaakt kunnen worden van dwanglicenties. Daarmee kan een octrooihouder gedwongen worden om ook andere fabrikanten de kans te geven hetzelfde middel te maken. Dwanglicenties moeten niet lukraak ingezet kunnen worden, maar in extreme situaties zou dat het overwegen waard zijn om privaat intellectueel eigendom publiek te maken.

Ellen ’t Hoen, jurist met expertise in intellectueel eigendomsrecht, heeft al eerder aangegeven dat er wereldwijd intellectuele eigendommen bij elkaar gebracht moeten worden om zo goedkope geneesmiddelen voor de bestrijding van covid-19 te kunnen maken.

Maar het lijkt erop dat dit in ons eigen land nog maar traag te realiseren is. Niet voor niets moest er een commissie in het leven geroepen worden om hierover een advies uit te brengen aan minister Wiebes van economische zaken. Dat die commissie recentelijk uit elkaar is gespat, weerspiegelt maar weer eens die tegengestelde belangen van publiek en privaat: waanzinnig grote commerciële belangen, versus evenzo grote patiëntenbelangen.

Toch zijn de persoonlijke beschouwing van commissievoorzitter De Jong en de conclusies die Wiebes daaraan verbindt een stap voorwaarts. Zou deze minister zo dapper zijn om straks in gevallen als deze het publieke belang boven het private uit te laten stijgen?