De paradox van Penders

Is het u ook opgevallen?

In zijn voorzitterscolumn van 20 september doet Jurriaan Penders, scheidend NVAB-voorzitter, twee bijzondere uitspraken die haaks op elkaar staan. Eerst spreekt hij over ‘die jaarlijkse 3700 doden door het werk’. Maar even verder luidt het: ‘Werken is gezond.’ 

Of Penders dit bewust zo tegenover elkaar zet, weet ik niet. Maar we moeten er wel wat mee. Klopt het wat hij zegt, of is de scheidend voorzitter het spoor bijster?

Nee, Penders ziet het juist. Beide uitspraken zijn waar. Hoe is dat mogelijk? Is deze ‘paradox van Penders’ te verklaren? Ja!

Allereerst die 3700 doden door het werk. In Nederland wel te verstaan. Dat is nog een voorzichtige schatting. Sommige epidemiologen noemen een aantal van 4100 arbeidsdoden per jaar. We hebben het hier niet over de tien of vijftien slachtoffers van bedrijfsongevallen. We hebben het over beroepsziekten met fatale afloop. Het gaat om de langetermijngevolgen van blootstelling aan gezondheidsschadelijke factoren op het werk. Dat zijn er nogal wat. Denk aan fijnstof, gassen en dampen. Aan stress, lawaai en onregelmatige werktijden. Aan traumatische gebeurtenissen. Aan uv-straling, hitte en kou. Aan beroepsinfecties. De gevolgen komen pas jaren later aan het licht in de vorm van COPD, tumoren, hart- en vaatziekten, neurologische en psychiatrische aandoeningen. Meestal na het ingaan van de pensioenleeftijd. De arbeidsgerelateerde sterfte brengen we in kaart door (ex-)werknemers lange tijd te blijven volgen, dus met longitudinaal onderzoek.

Economische schade door deze mortaliteit is er niet of nauwelijks. Het gaat immers vaak om mensen die het arbeidsproces al verlaten hebben als ze ziek worden. De maatschappelijke en politieke prikkel tot preventie is zo goed als afwezig. Rutte III gaat er niks aan doen. De Inspectie SZW blijft ernstig onderbemand en veel bedrijfsartsen melden nu eenmaal liever geen beroepsziekten. Gedoe.

Maar nu de andere kant. Kan werken ook gezond zijn? Als je werkende mensen vergelijkt met werklozen, kun je er niet omheen. Werkenden voelen zich gezonder en gelukkiger. Ze hebben veel minder gezondheidsproblemen dan werklozen. Daarom zijn ze (nog) aan het werk. Selectie in de vorm van het healthy worker effect (uitval van zwakkeren waar de sterken aan de slag blijven) speelt mee. Dat neemt niet weg dat werkenden als groep gezonder zijn dan niet-werkenden. Dat vinden we in transversaal onderzoek. Er is de laatste jaren ook bewijs dat (blijven) werken de gezondheid verbetert. Dus werken mag je gezondheidsbevorderend noemen. Thuisblijven maakt mensen zieker. Thuisblijven betekent ook economische schade. Voor werkgever en maatschappij. Politiek heeft dat de afgelopen decennia geleid tot aanscherping van de sociale zekerheidswetten, waarbij de criteria voor een uitkering wegens arbeidsongeschiktheid zijn verscherpt. Ook voor ’s lands economie is werken gezond!

Een lastige waarheid dus, die paradox van Penders. Maar ook een pijnlijke waarheid. Want waar zit de kneep? In de sociaaleconomische tweedeling. Die longitudinale onderzoeken gaan vooral over mensen met weinig opleiding, met zwaar en vuil werk. Het transversale onderzoek gaat over mensen zoals u en ik: hoogopgeleid achter ons bureau of in de spreekkamer, wel druk, maar met voldoende regelmogelijkheden om de situatie aan te kunnen passen aan onze behoeften en onze belastbaarheid.

De sociaaleconomische dimensie is doorslaggevend. Je opleidingsniveau bepaalt je inkomen, maar ook de kwaliteit van je baan en je werkomstandigheden. En die zijn weer van grote invloed op je gezondheid. Je opleiding is een betere voorspeller van je gezondheid dan je genetische code. We weten heel goed waar preventie het meeste zal opleveren. Er is alleen geen politieke wil voor. En dus komt het er niet van.