De laatste dorpsgek

De woorden van de titel zijn niet mijn woorden. Ik zou het woord ‘dorpsgek’ in geen enkel verband willen gebruiken en ook niet willen horen, ook niet als geuzennaam. 'De laatste dorpsgek' is de titel van een zeer recent verschenen en interessant boek, met als ondertitel ‘Geestelijke gezondheid op het platteland’. Platteland is in dit geval Friesland, waar de auteur, antropoloog Anne-Goaitske Breteler, is opgegroeid.

Wie het over de geestelijke gezondheid in Friesland heeft, heeft het natuurlijk ook over Franeker, de plek waar in de 19de eeuw het Geneeskundig krankzinnigengesticht werd gebouwd, later genoemd Psychiatrische Inrichting en vanaf 1975 Psychiatrisch Ziekenhuis. Dat ziekenhuis is inmiddels, zoals overal, opgegaan in een ggz-instelling, maar ik ken het nog vanuit mijn eerste aniosbaan: de grote slaapzalen op de toen nog gescheiden mannen- en vrouwenafdelingen, het parkachtig terrein met plantenkassen, fietsenwerkplaats en andere mogelijkheden tot werken, de kleinschalige woningen, ook in de binnenstad. Ongetwijfeld heb ik een geromantiseerd beeld van mijn eerste werkplek, maar een romantisch beeld van goede zorg en arbeidstherapie wordt ook geschetst in het hoofdstuk ‘Een enkeltje Franeker’, verwijzend naar een in Friesland gebruikte uitdrukking waarmee bedoeld wordt dat iemand ‘niet spoort’.

De laatste dorpsgek gaat ook over het stille verdriet, het psychisch leed waarover niet wordt gesproken uit schaamte en uit angst buiten het collectief te vallen.

Friesland, en met name de Friese klei, is een van de streken in Nederland met het hoogste aantal suïcides per inwoner (en waarschijnlijk daarmee samenhangend, een van de gebieden waar per inwoner het minst psychiatrische hulp wordt gezocht). Ook Bretelers betovergrootvader heeft zich gesuïcideerd, een drama dat in de familiekring werd verzwegen en wat voor haar een aanleiding was zich in het onderwerp, geestelijke gezondheid op het platteland, te verdiepen.

Naast het toedekken van psychische problemen, was er in de gedaante van ‘dorpsgekken’ ook een openlijk vertoon van normafwijkend gedrag. Onder de dorpsgekken waren (al dan niet gediagnosticeerde) psychiatrisch patiënten, maar ook mensen met een verstandelijke beperking. Ze vervulden een taak in de gemeenschap. Sommigen verrichtten enige arbeid, zoals het wieden van onkruid of het ophalen van vuil, maar namen (ongewild) ook de rol op zich om de grens tussen normaal en abnormaal te markeren. Ze werden, met name door opgroeiende jongens, gepest en geprovoceerd, maar (volgens Breteler) als het te erg werd door de rest van de gemeenschap beschermd. Dat we ons van die bescherming niet te veel moeten voorstellen blijkt uit het verhaal van de vaak scheldende en met schizofrenie gediagnosticeerde Sjoerd Bokje (een bijnaam) die door een buurman bewust werd aangereden met een quad en zijn been brak.

Niet alleen de ‘dorpsgekken’ vallen buiten de norm, maar ook vrouwen die zich niet aan hun rol houden en dan vooral alleenstaande vrouwen, zoals de 90-jarige ‘oude vrijster’ Richt, die, wat tot roddels leidde, tijdens haar leven ook nog een tijdje met een vriendin samenwoonde.

Ook bij dit verhaal moet ik aan een eigen ervaring op het Friese platteland denken. Het was er prettig wonen, ook voor een vrouw alleen, waarbij het zeker hielp dat ik Frysk had geleerd. Maar er was ook een leus ‘lesbisch’ gekalkt op de muur van een huis in Franeker en het advies van de wijkagent aan de bewoners was om maar beter in de ‘grote stad’ Leeuwarden te gaan wonen.

Velen die niet volgens de standaardnormen leven, geven inderdaad (ook zonder tussenkomst van een wijkagent) de voorkeur aan de stad, niet omdat de mensen daar beter zouden zijn, maar omdat er meer mensen zijn die van elkaar verschillen.

Het geromantiseerde beeld van de dorpsgek op het platteland van vroeger, zoals veel mensen die Breteler sprak dat blijken te hebben, deel ik dan ook niet.