Beethovens beroepsziekte (1)

Kortgeleden De Vijfde weer eens gehoord. In de concertzaal. Opus 67 van Ludwig van Beethoven. Met die overbekende inzet:

Kort-kort-kort-lang… punt-punt-punt-streep… Het morseteken voor de letter V.

De vijfde symfonie heet ook wel de noodlotsymfonie. Die twee keer vier noten. Beethoven zei hierover: ‘Het noodlot klopt aan de deur.’ Als romanticus koesterde hij de overtuiging dat het noodlot ooit overwonnen zal worden. Bij de première in 1808 leed hij, 38 jaar oud, al aan progressief gehoorverlies. Zijn noodlot. Had Beethoven een beroepsziekte? Nee toch? Hoe kan een componist nu ziek worden van zulke prachtige en creatieve arbeid?

De officiële definitie van een beroepsziekte luidt: een ziekte die voor meer dan 50 procent door werk of werkomstandigheden wordt veroorzaakt. Een etiologische definitie. Die oorzaak te weten is belangrijk voor de preventie. Deze blog gaat over die oorzaken. Maar daarvan leer je niet hoe je kunt blijven functioneren. Daar gaat de tweede blog over. Hoe kan een componist in zijn werk gehinderd worden door een ziekte, zodat dat mooie en creatieve werk vrijwel onmogelijk wordt? En dan toch zijn handicap grotendeels overwinnen?

Eerst dus de etiologie. Iedereen weet dat Beethoven aan het eind van zijn korte leven (1770-1827) volledig doof was. Hoe kwam dat? vraag ik aan collega’s tijdens de nascholing over beroepsziekten. Lawaai in de orkestbak, zeggen sommigen. Vooral koperblazers en paukenisten kunnen er wat van. De componist zat tussen de musici als hij zelf speelde, of hij stond ervoor als dirigent. En dat heel wat uren per dag, de meeste dagen van de week. Forse blootstelling dus. En waarschijnlijk af en toe boven de 80 decibel, de grens van het schadelijk lawaai.

Eén collega vraagt naar de leeftijd waarop de slechthorendheid begon. Dat was rond Beethovens 30ste. Dat sluit lawaaidoofheid niet uit, maar suggereert eerder otosclerose. Hoewel er geen doofheid in Beethovens familie bekend is, is dit een goede suggestie. Medisch historici schrijven klakkeloos van elkaar over dat Beethoven aan otosclerose leed. Enkelen schrijven de vele kwellingen in Beethovens leven (zijn doofheid, maar ook zijn hoofd- en gewrichtspijnen en zijn buikkolieken) aan loodvergiftiging toe. Er is een sterk verhoogde loodconcentratie aangetroffen in een haarlok die vlak na zijn dood is afgeknipt.¹

Waar kwam dat lood vandaan? Waarschijnlijk uit dranken, zoals de wijn die loodzouten kon bevatten. En Beethoven was een potator! Ook het Weense drinkwater bevatte destijds veel lood. Loden drinkbekers waren in de mode. In de kuuroorden waar de componist vaak verbleef, bestonden de zwembassins en badkuipen voor een groot deel uit lood. Genoeg loodbronnen dus. En loodvergiftiging is één van de oorzaken van gehoorverlies door beschadiging van de achtste hersenzenuw.

Maar we zijn er nog niet. Niemand komt op de gedachte dat de ook de ziekte van Paget Beethovens doofheid kan verklaren. Kijk eens holistisch naar Beethoven. Zijn portretten. De hele mens. Lange romp, opvallend korte ledematen. Zijn hoofd is hoekig, vierkant bijna. Een caput quadratum. Prominent voorhoofd. Dat zoeken we op, zegt iemand, en iedereen grijpt naar zijn smartphone. Wat blijkt? Paget’s disease kan zich uiten als geleidingsdoofheid door de botwoekering in het rotsbeen. De gehoorbeentjesketen in het middenoor wordt geleidelijk vernietigd.

Maar wat was nu dé oorzaak van de doofheid? De obductie werd verricht door de Weense pathologen Wagner en Rokitansky.² Als doodsoorzaak stelden zij een macronodulaire levercirrose vast. De gehoorzenuwen waren dun en de oorarteriën vertoonden atherosclerose. Hamer, aambeeld en stijgbeugel werden niet teruggevonden.

Otosclerose, Paget, of loodintoxicatie: het kan alle drie. De gevolgen zijn hetzelfde. Volledige en irreversibele doofheid. Hoe heeft de componist daarmee kunnen leven? En hoe speelde hij het klaar om te blijven componeren? Wordt vervolgd.

voetnoten

1. The International Herald Tribune, 19 oktober 2000.

2. Kubba AK, Young M. Ludwig van Beethoven: a medical biography. Lancet 1996;347:167-70.