De achterlijke godsdienst

Ziektepreventie en religie gaan niet vanzelf samen. Denk aan de kindervaccinatie die door ouders uit de Biblebelt wordt afgewezen. Als je een ziekte krijgt is dat de wil van God. Of aan de rooms-katholieke kerk die officieel nog steeds tegen condoomgebruik is. En dat niet wegens gebleken ineffectiviteit als hiv-prophylacticum of contraceptivum. Waarop is deze roomse afwijzing gebaseerd?

Ik citeer uit de encycliek Humanae Vitae (1968) van paus Paulus VI. ‘Alleen wanneer deze beide wezenlijke aspecten, namelijk de eenwording en de voortplanting, bewaard blijven, behoudt de huwelijksdaad ten volle haar zin van wederzijdse en echte liefde en haar gerichtheid op de zeer verheven roeping van de mens tot het ouderschap.’ Verderop: ‘Is evenzo te verwerpen elke handeling die zich, hetzij voorafgaande aan de huwelijksgemeenschap, hetzij tijdens de voltrekking ervan, hetzij bij het verloop van haar natuurlijke gevolgen, het verhinderen van de voortplanting ten doel zou stellen (…) Want al kan het (...) soms geoorloofd zijn een geringer moreel kwaad toe te laten om een groter kwaad te vermijden of om een hoger goed te bevorderen, nooit is het echter geoorloofd (...) het kwade te doen, opdat het goede daaruit zou volgen.’

Deze pauselijke moraal steunt op een deontologische ofwel plichtenethiek. Wat voortvloeit uit de van Godswege gegeven orde mag nooit worden geschonden. Onvruchtbaarmaking mag nimmer worden beoogd. Wel mag men onvruchtbaarheid op de koop toe nemen als men iets anders beoogt: ‘De Kerk acht (...) het gebruik van (...) middelen die voor de genezing van de ziekten ... noodzakelijk zijn volstrekt niet ongeoorloofd, zelfs niet wanneer (...) deze tot verhindering van de voortplanting zullen leiden, mits deze verhindering (...) maar niet rechtstreeks wordt beoogd.’

Deze pauselijke switch van plichten- naar gevolgenethiek biedt een bruikbare escape om het condoom onder omstandigheden toe te laten. Zo zei Benedictus XVI in 2010 tegen een Duitse journalist: ‘De kerk staat condooms in sommige gevallen toe, vooral als het de kans op hiv-besmetting verkleint, bijvoorbeeld bij mannelijke prostituees.’ Benedictus kon dat zeggen zonder aan de principes van Humanae Vitae te tornen. Zijn opvolger Franciscus ging nog een stap verder. In 2015, op reis door drie Afrikaanse landen, zei hij dat het gebruik van condooms toegestaan zou moeten worden als we daarmee de verspreiding van aids kunnen tegengaan. 'Genezen is een plicht!' Maar eerst zouden honger, watergebrek en armoede moeten worden aangepakt. Over anticonceptie sprak Franciscus niet.

Natuurlijk is het condoom niet de complete oplossing voor de hiv-epidemie. Het condoom garandeert ook geen 100 procent anticonceptie. Een enkel spermatozoön vindt zijn weg door de moleculaire doolhof van gevulkaniseerde latex. En als u bedenkt dat het hiv-virusdeeltje 450 maal kleiner is dan die zaadcel, dan is duidelijk dat het condoom evenmin 100 procent garant kan staan voor hiv-preventie. Er is meer nodig. Dat is het afgelopen decennium in een aantal Afrikaanse landen dan ook wel gebleken. Senegal (94% moslim) spant hierbij de kroon met zijn succesvolle antihiv-campagne. Overheid en imams sloten een akkoord: de overheid promootte het condoomgebruik, de imams bepleitten de huwelijkstrouw. De hiv-prevalentie bleef steken op 1,4 procent: voor Afrikaanse begrippen uitzonderlijk laag.

Hoe denkt men trouwens binnen de islam over anticonceptie en hiv-preventie? De islam kent geen paus die ex cathedra spreekt. De plichten van de moslim zijn door Allah aan Mohammed geopenbaard en opgetekend in de Koran. Daarover is een permanente discussie gaande op islamonline.net. De schaapsherder die in de zevende eeuw een condoom van schapendarm fabriceerde om de omvang van zijn kinderschaar binnen zijn polygame huwelijk binnen de perken te houden werd niet gezien als een zondaar. De islam ziet seks niet uitsluitend als een middel tot voortplanting, maar ook als bron van geluk van de huwelijkspartners. Daarom staat de islam binnen het huwelijk anticonceptie toe.

Seks buiten het huwelijk is een verwerpelijke zonde. De moslim die daartoe vervalt moet een condoom gebruiken om groter onheil te voorkomen. De schriftgeleerden steunen overheidscampagnes voor condoomgebruik, óók ter preventie van hiv-besmetting. Tegelijk pleiten zij voor seksuele verantwoordelijkheid van individuele gelovigen.

Religies lopen decennia, zo niet eeuwen achter op de medische en maatschappelijke ontwikkelingen. Zo beschouwd is elke godsdienst achterlijk. Als het op condoomgebruik aankomt loopt de roomse kerk nog het meest achter. Het is ook niet niks: hoe vertaal je al die 'nieuwigheden' in gedragsregels voor je gelovigen, in de wil van God? Op islamonline.net gaan gelovigen en schriftgeleerden hierover met elkaar in debat. Het debat is de motor van de achterlijke godsdienst.