Meer aandacht voor psychiatrische klachten bij parkinson

Patiënten met de ziekte van Parkinson hebben vaak last van psychiatrische klachten. ‘Parkinson is meer dan trillen’, zegt hoogleraar neuropsychiatrie Odile van den Heuvel. Samen met psychiater Sonja Rutten publiceerde ze onlangs Parkinson bij de psychiater.

Aan de hand van twintig casus laten Van den Heuvel en Rutten (beiden verbonden aan het Centrum Neuropsychiatrie Parkinson, Amsterdam UMC, locatie VUmc) het brede spectrum aan psychiatrische symptomen zien dat zich bij de ziekte van Parkinson kan voordoen: paniekaanvallen, angststoornissen, depressie, slaapproblemen, apathie, hallucinaties (soms overgaand in psychose), slaapstoornissen en impulscontrolestoornissen, leidend tot onder meer koop-, gok-, game- en pornoverslaving of het herhalen van steeds dezelfde handelingen (punding). En in de latere fase van de ziekte: cognitieve achteruitgang, uiteindelijk leidend tot parkinsondementie, die zich kenmerkt door problemen met multitasken, plannen, en overzicht houden en stoornissen in de aandacht.

Stigma

Volgens Van den Heuvel is er pas de laatste tien jaar meer aandacht voor deze klachten, waarvan patiënten vaak meer last hebben dan van hun fysieke symptomen. ‘Veel patiënten en hun naasten weten niet dat deze klachten een onderdeel van de ziekte zijn. Dat er een stigma ligt op psychiatrische aandoeningen helpt daarbij niet ook niet’, aldus Sonja Rutten.  

Er zijn drie oorzaken voor de symptomen: de parkinsonmedicatie, de neurodegeneratieve ziekte zelf, en de mentale last van de (omgang met) de progressieve ziekte. Rutten: ‘Bij de meeste mensen is het een combinatie van deze drie factoren. Veranderingen in de dopaminehuishouding, maar ook het gebruik van levodopa of dopamineagonisten geven een kwetsbaarheid voor psychiatrische klachten. Door het tekort aan dopamine ontstaan niet alleen bewegingsstoornissen, maar ook stemmingsstoornissen en angst. Bepalend is ook welke copingstrategieën de patiënt ter beschikking staan, en hoe diens omgeving reageert. We bespreken die factoren met de patiënt, en luisteren naar zijn of haar verhaal: alleen zo kunnen we samen besluiten wat de beste aanpak is.’

Van den Heuvel en Rutten putten daarbij uit het medicamenteuze en psychotherapeutische arsenaal waarop ze ook in de gewone psychiatrie een beroep kunnen doen: antidepressiva, antipsychotica, cognitieve gedragstherapie. Maar ze hebben ook iets nieuws ontwikkeld voor patiënten die kampen met zogeheten ‘off’-klachten. ‘Off’ is de vaak beangstigende toestand waarin een parkinsonpatiënt veel last heeft van trillen, traagheid en stijfheid, soms ook van een dip in de stemming, spanning of een vertraagd denktempo. Dat gebeurt vaak als de parkinsonmedicatie bijna is uitgewerkt, of na inspanning of hevige emoties. Van den Heuvel: ‘Bij deze klachten zie je de sterke samenhang tussen lichaam en geest. Die moet je dus ook zo behandelen.’ De behandelvorm heet Beware: body awareness therapy for wearing-off related anxiety. Psycholoog en fysiotherapeut werken daarbij als duo: technieken uit de acceptance & commitment therapy (ACT) staan centraal. Het doel is niet om de klachten te verminderen, maar om ze te leren verdragen en de aandacht vervolgens te richten op de dingen in het leven die van waarde zijn en behouden kunnen worden.

Effectiviteit

De evidentie voor de effectiviteit van de behandeling van psychiatrische klachten bij mensen met parkinson is nog vrij mager. Er zijn bijna geen klinische trials gedaan, aldus Odile van den Heuvel. Maar, constateert Sonja Rutten, wereldwijd ontstaat er wel meer interesse. Zo onderzoekt de Amsterdamse groep nu de effectiviteit van Beware met een multicentertrial. ‘En we ronden net een trial af naar de effecten van online cognitieve training op beginnende dementie bij mensen met parkinson. Verder starten we binnenkort onderzoek naar het effect van hoogintensieve intervaltraining. Daar zou je plastische effecten van kunnen verwachten in de hersenen waardoor je ook verbetering kunt verwachten op het gebied van stemming, angst en denken, nog los van fysieke verbeteringen.’

Volgens Rutten laten de beschreven casus zien dat ‘we patiënten vaak met een klein zetje goed kunnen helpen’. ‘Maar het blijft een progressieve ziekte: op een gegeven moment komen er vaker ‘off’-momenten die angstig maken, terwijl verhoging van de parkinsonmedicatie tot impulscontrolestoornissen of psychose kunnen leiden. Dan moeten psychiater en neuroloog in de behandeling kiezen tussen twee kwaden: meer neurologische of meer psychiatrische klachten. De wil van de patiënt en diens naasten is daarbij leidend.’

Parkinson bij de Psychiater: verhalen over liefde, rouw en veerkracht, Odile van den Heuvel & Sonja Rutten, De Geus, 176 blz., 18,99 euro.