Ivan Wolffers (1948-2022)

Toen eind januari 2014 het cortège van hoogleraren zich richting podium bewoog, waarna Ivan Wolffers zijn afscheidsrede hield als hoogleraar gezondheidszorg en cultuur aan de VU, weerklonk Sympathy for the devil van The Rolling Stones – het filmpje is nog altijd te zien op YouTube. Die muziekkeuze was Ivan Wolffers, vandaag overleden, ten voeten uit. Hij was niet te beroerd zichzelf te omschrijven als ‘enfant terrible van de geneeskunde’. Maar werd naar eigen zeggen toch ‘als verloren zoon in genade aangenomen’ toen hij columns ging schrijven voor Medisch Contact. Tussen 2010 en 2016 ging het daarin over tal van onderwerpen, maar op verzoek van de redactie toch het vaakst over de arts die ook patiënt was: sinds 2002 had Wolffers prostaatkanker.

Hartstochtelijk schrijver

Ivan Wolffers studeerde geneeskunde in Utrecht en werkte korte tijd als huisarts. Hij was ook medisch antropoloog en promoveerde in 1987 op dat vakgebied in Leiden op een onderzoek naar veranderende medische tradities in Sri Lanka. Wie ooit in zijn villa in Zeist is geweest, waar hij met zijn partner, schrijfster en beeldend kunstenaar Marion Bloem, woonde, zag hoe het huis bezaaid was met stapels boeken, cd’s, dvd’s en schilderijen. Geen wonder, Wolffers was behalve dokter, een lezer, luisteraar en kijker, en vooral zelf ook een hartstochtelijk schrijver van verhalenbundels, romans, kinderboeken, en non-fictie.

Wolffers vestigde zijn reputatie halverwege de jaren zeventig toen hij als beginnend huisarts in zijn columns voor de Volkskrant zijn lezers vertelde wat de pillen die ze slikten werkelijk met hen deden. Daarmee ondergroef hij de toenmalige autoriteit van artsen. En dat was precies zijn bedoeling: ‘Waarom moet er een gat zitten tussen wat artsen weten en wat de gebruikers van de zorg weten?’ Die stukken resulteerden later in zijn standaardwerk Medicijnen, waarvan regelmatig geüpdatete versies verschenen.

Magnum opus

In 2011 verscheen Gezond, zijn magnum opus: een historiserende en mondiale kijk op gezondheid en ziekte. In dat boek en later in die nog altijd actuele afscheidsrede formuleerde hij geduchte kritiek op de staat van de geneeskunde: op de ‘magere uitkomsten’ in kleine deelgebieden die te vaak worden opgeblazen tot belangrijke doorbraken, terwijl de echte vraag zou moeten zijn hoe de mens, met zijn ‘spaarzame’ genenpakket, gezond kan leven in tijden van overvoeding en bewegingsarmoede. De focus zou veel meer op preventie en minder op pillen moeten liggen. Na dat omvangrijke werk bleef hij echter gewoon doorschrijven. Vaak met een autobiografisch accent, onlangs nog Een kleine familie, een speurtocht naar zijn Joodse roots.

Vriendelijke criticaster

Wolffers bleef altijd een vriendelijke criticaster: de toon in de meeste van zijn stukken en boeken was mild-kritisch, vaak met een vleug ironie, en heel vaak persoonlijk gekleurd. Misschien omdat hij behalve arts en schrijver vooral een reiziger was. In zijn fraaie bundel Op zoek naar het paradijs vertelt hij hoe in elk van ons het verlangen leeft naar het andere, het onbekende. ‘Zo is de topografie van het geluk ontstaan: de wereldkaart in ons hoofd waarvan we ons niet bewust zijn en waarop goedheid, schoonheid en geluk hun eigen coördinaten hebben.’ Het maakte ook dat hij kon relativeren, bijvoorbeeld als het over de crises in de Nederlandse zorg ging: ‘Een retourtje Bangladesh of Sierra Leone helpt de zaak weer in perspectief te zien.’