Domus Dag 2020: ‘Nooit meer vliegen zonder gevaccineerd te zijn’

Wie afgelopen zaterdag eerst de Volkskrant opsloeg, alvorens in te schakelen voor de jaarlijkse Domus Dag georganiseerd door het Trefpunt Medische Geschiedenis Nederland en Medisch Contact, had dit kunnen lezen: ‘… anders dan de informatiestroom je wil doen geloven, is er in feite niets nieuws in de wereld. Geschiedenis, mythen en verhalen kunnen ons onze context teruggeven.’ De woorden waren van Ali Smith, gevierd Brits auteur. De Domus Dag bediende haar op haar wenken, want precies daarover ging het deze keer.

Hoe dit pandemische overgangsjaar (dit ‘annus climacterius’) te duiden in cultuur- en medisch-historisch perspectief. In de hoop natuurlijk dat zo’n historisch perspectief kan bijdragen tot het begrijpen van het fenomeen pandemie en van de mondiale en nationale reacties daarop.

Geen geringe, maar uiteindelijk wel een logische opgave, want, merkte historicus Herman Pleij aan het slot van zijn lezing op: wie de menselijke geschiedenis wil leren kennen, moet de geschiedenis van epidemieën en pandemieën bestuderen.

Gesel Gods

Hij ging in ieder geval alvast ver terug in de tijd, naar de pestepidemieën die vanaf de veertiende eeuw tot in de zeventiende eeuw met tussenpozen van tien jaar Europa troffen – met mortaliteitscijfers die varieerden van 10 tot 30 procent. Door de middeleeuwse mens werden ze gezien als gesel Gods: de zondige mens werd gestraft. Men zag er ook de voortekenen in van een nakende eindtijd waarin de antichrist (niet te verwarren met de duivel) zou verschijnen, anderen meenden dat God zich had afgekeerd van de aarde en dat de mensheid voorgoed in handen was gevallen van de duivel. Schuld en boetedoening waren remedies. Maar er doken op den duur ook meer medisch georiënteerde remedies op. De vraag was daarbij wel, of je met de middelen die men toen voor genezend hield en die God ogenschijnlijk aan de natuur had meegegeven, in Gods plan mocht interveniëren. Een vraagstuk waarvan je, volgens Pleij, tot op de dag van vandaag de echo’s hoort: bij bepaalde milieuactivisten (‘Nature hits back’), en bij bevindelijk gelovigen uit de Biblebelt. Er zijn nog meer ‘echo’s’: lange tijd (tot eind negentiende eeuw) gold dat vuile lucht de transporteur was van de pest, vandaar dat ook eeuwen geleden al werd gekozen voor onder meer isolatie en het dragen van beschermende mondkapjes.

Mythologie

Een andere historicus, de Oostenrijker Philipp Blom, borduurde voort op de mens-natuurdichotomie. Hij betoogde dat het christendom een uniek geloofsstelsel behelst, eerder misschien zelfs een mythologie, die mensen boven of naast de natuur plaatst. En dat is wezenlijk anders dan in veel andere mythologieën – Blom wees op de Grieken – waarin de goden natuurkrachten representeren en ‘de natuur een actief deelnemer is aan het menselijk verhaal’. Die christelijke erfenis speelt ons nu parten. We moeten onze afhankelijkheid van de natuur weer onder ogen zien, volgens Blom. We moeten leven en handelen in de wetenschap dat alle aardse organismen bewoners van dezelfde, betrekkelijk smalle kritische zone zijn, een dun membraan met atmosfeer waarin leven mogelijk is. Verstoringen daarvan kunnen grote gevolgen hebben, zoals het overspringen van zoönosen en dus pandemieën, en uiteraard het klimaatprobleem.

Virusreservoir

Maar welke verstoringen dat precies zijn, en wanneer ze zich zullen voordoen, daarover valt vooraf weinig met zekerheid te zeggen, aldus arts-microbioloog en epidemioloog Roel Coutinho. In ieder geval is het niet louter een kwestie van biologie. Het is grotendeels een combinatie van gebrek aan kennis en veranderingen in het menselijk gedrag. Wat we wel zeker weten is dit: het virusreservoir in de natuur huisvest 600 duizend tot 800 duizend virussen die potentieel stuk voor stuk het leven van de mensheid zuur kunnen maken.

Viroloog Jaap Goudsmit had toen al betoogd dat SARS-CoV-2 niet meer weggaat. Het blijft onder de mensheid circuleren. Hij wees wat dat betreft op een paar saillante feiten: de gemiddelde hoeveelheid virus in de neus-keelholte bij symptomatische en asymptomatische mensen is gelijk, we weten niet hoe lang immuniteit duurt (waarschijnlijk moeten we ons eens in de twee jaar laten vaccineren, schatte Goudsmit), en er zullen genetische varianten ontstaan die ontsnappen aan de neutraliserende antistoffen.

We staan volgens hem daarom aan de vooravond van een nieuw tijdperk: het immunoceen. Lang werd de levensverwachting vooral bepaald door kinderinfecties. Nu wordt die bepaald door ziekte onder ouderen. Covid laat dat – opnieuw – zien. Ouderenvaccinatie zal net zo normaal worden als vaccinatie van kinderen, verwacht hij. Hij voorziet verder een ‘dramatische verschuiving naar preventieve geneeskunde’ en naar een ‘thuistestmaatschappij’. Naar een maatschappij waarin je bijvoorbeeld niet langer in een vliegtuig zult kunnen stappen zonder tegen covid-19 gevaccineerd te zijn.

Catastrofe

Of het allemaal zo gaat, de geschiedenis zal het leren. KNMG-voorzitter René Héman liet in dat verband een beroemd schilderij van Paul Klee zien: Angelus Novus. Er staat een engel op afgebeeld die zo te zien op het punt staat zich te verwijderen van iets waar hij zijn blik strak op gericht houdt. Het is de engel van de geschiedenis (in de interpretatie van de Duitse schrijver Walter Benjamin). ‘Zijn gelaat is naar het verleden gewend. Waar wij een reeks gebeurtenissen waarnemen, ziet hij één enkele catastrofe en daarin wordt zonder enig respijt puinhoop op puinhoop gestapeld, die hem voor de voeten geworpen wordt (…) zijn vleugels vangen de wind die uit het paradijs waait, een storm die zo hard is dat hij ze niet kan stuiten. Deze storm stuwt hem onweerstaanbaar voort, de toekomst in die hij de rug heeft toegekeerd, terwijl de stapel puin vóór hem tot aan de hemel groeit. Deze storm is wat wij vooruitgang noemen.’

• De Domus Dag zal nog voor kerst online terug te zien zijn op de site van het Trefpunt Medische Geschiedenis Nederland: tmgn.nl.

• In de loop van januari als geaccrediteerde nascholing ook beschikbaar via medischcontact.nl/nascholing.

• Meer events van Medisch Contact Live vindt u op medischcontactlive.nl.

• Het volgende online event van het Trefpunt Medische Geschiedenis Nederland vindt op 19 december plaats: