Coronapandemie: de contrastvloeistof van de samenleving

Ondanks het feit dat iedereen wordt geraakt door corona is covid-19 allerminst een grote maatschappelijke gelijkmaker. De pandemie werkt juist als een contrastvloeistof die bestaande ongelijkheden meer zichtbaar maakt en soms verdiept.

Dat was misschien wel de belangrijkste conclusie van een onlinesymposium dat de KNAW wijdde aan de maatschappelijke impact van covid-19. Onderzoek van Godfried Engbersen,  hoogleraar sociologie (Erasmus Universiteit Rotterdam) en lid van de WRR in Rotterdam-Zuid, een van de armste gebieden van Nederland, bevestigt dat beeld: lageropgeleiden, mensen met een slechte gezondheid en mensen met een migratieachtergrond zijn het meest geraakt. En er zijn ook nieuwe kwetsbare groepen: jongeren, en hoogopgeleide zzp’ers.

Parallelle werelden

Toch spreekt Engbersen liever niet van een tweedeling in de samenleving, de verdeeldheid is daarvoor te complex. De onrust zoals die zich bijvoorbeeld manifesteert in de vorm van rellen kan dan ook alleen maar worden verklaard door steeds naar specifieke factoren te kijken en naar het relatieve gewicht daarvan. Engbersen vindt veel gehoorde verklaringen  ‘te normatief’ of ‘te algemeen’, bijvoorbeeld dat het neoliberale gedachtegoed de bron van alle opstand en wantrouwen zou zijn. Wil je begrijpen wat er aan de hand is dan moet je volgens hem telkens verschillende elementen in acht nemen, zoals het incident bepalen dat als aanleiding fungeerde (bijvoorbeeld een combinatie van vuurwerkverbod en beperkende  covidmaatregelen), vormen van uitsluiten (‘je mag de deur niet uit’), het aanwijzen van een gemeenschappelijke vijand (vaak: de overheid), bij de jeugd ‘een zucht naar excitement’, en uiteraard de rol van sociale media. Engbersen: ‘Onze samenleving staat niet op breken, maar er is wel het risico van het ontstaan van parallelle werelden.’

Frontberichten 2.0

En toch blijft het draagvlak voor de maatregelen opvallend stabiel, volgens Denise de Ridder, hoogleraar psychologie (Universiteit Utrecht) en lid van de wetenschappelijke adviesraad van de gedragsunit van het RIVM. ‘De laatste tijd stijgt het zelfs weer wat. 10-20 procent steunt de maatregelen van de overheid door dik en dun;  35-45 procent steunt ze onder voorwaarden. Dan is er een groep van twijfelaars die maatregelen beperkt accepteert: 30-40 procent. Ten slotte is er een groep mensen die gekant is tegen alle maatregelen: 5-15 procent.’ Wil je dat meer mensen de regels naleven richt je dan niet op die laatste groep, aldus De Ridder, maar vooral op de twijfelaars. Dat betekent: beter communiceren over gedrag uiteraard, en niet te snel het signaal afgeven dat alles weer kan. Maar er is meer nodig dan louter goede communicatie: ‘Tussen dwang en vrijblijvendheid bestaat een derde weg: duidelijk maken wat je wilt dat de burger doet, niet hen de keuze laten en dan boos worden als het de verkeerde keuze is.’ Houd daarbij rekening met pluralistic ignorance, dat is het feit dat mensen zich aan een groepsnorm houden die ze zelf eigenlijk niet delen, omdat ze denken dat ieder ander dat ook doet. En met negativity bias: ‘Er is te veel aandacht voor negatieve gebeurtenissen, en te weinig voor goede initiatieven: ik zou graag een Frontberichten 2.0 op tv zien over hoe gewone mensen – dus niet per se mensen die in de zorg werken – zo goed en zo kwaad mogelijk omgaan met de pandemie.’

Wantrouwen

Bij dit alles valt niet te ontkennen, aldus Tom van der Meer, hoogleraar politieke wetenschappen (Universiteit van Amsterdam), dat voor een minderheid wantrouwen in de politiek op zichzelf een politiek issue is geworden. En dat is een nieuwe ontwikkeling: ‘Aanvankelijk hadden kiezers van de SP weinig vertrouwen in de politiek. Maar juist door die kiezers te vertegenwoordigen wist de SP die kiezers mee te nemen in het systeem: ze kregen meer vertrouwen in de politiek.’ Maar sinds enige tijd werkt dat mechanisme niet meer: ‘PVV- en Forum-kiezers waren wantrouwend en zijn dat gebleven.’ Deze groep kiezers blijft dus buiten het systeem staan. Van der Meer: ‘Dat komt niet door corona, de pandemie heeft dat ook niet versneld, maar het kwam daardoor wel aan het licht. En het is een probleem voor de acceptatie en navolging van het coronabeleid.’

Een antwoord daarop is niet eenvoudig. Volgens Van der Meer zijn beleidskeuzes nu in ieder geval vaak te pragmatisch van signatuur, te technocratisch ook. ‘Terwijl je juist steeds de waarden die in het spel zijn voorop moet zetten, je moet beleid transparant en open voeren, en mensen meenemen in een lotsbestemming.’