Laatste nieuws
Willem Oerlemans
6 minuten leestijd
opinie

Zorg is géén product

Over managementtheorieën en hun kwalijke obsessie met prestaties

18 reacties
Modern management heeft ervoor gezorgd dat er een gebrek is aan ‘kwaliteitstijd’; tijd die nodig is voor goede zorg. beeld: Getty Images
Modern management heeft ervoor gezorgd dat er een gebrek is aan ‘kwaliteitstijd’; tijd die nodig is voor goede zorg. beeld: Getty Images

De moderne managementprincipes vinden hun oorsprong in de ideeën die Frederick Winslow Taylor in 1911 lanceerde. Deze hebben het arbeidsproces in de productiesector heel efficiënt gemaakt, maar kennen ook grote nadelen, en pakken in de zorgsector rampzalig uit.

Frederick Winslow Taylor (1856-1915) ging in 1911 in zijn baanbrekende managementtheorie ‘The Principles of Scientific Management’ uit van de natuurlijke luiheid van werknemers als belangrijkste oorzaak van inefficiënte productie. Daarom moesten managers worden aangesteld om de meest doelmatige wijze van produceren te vinden, op te leggen en permanent te monitoren. Het arbeidsproces moest worden gerationaliseerd, door het steeds verder op te delen in deeltaken die afzonderlijk meetbaar zijn. Met een dergelijke, almaar verdergaande standaardisering was meer productie mogelijk binnen dezelfde tijd. Professionals mochten zich niet meer bekommeren om het eindproduct, alleen nog om hun deeltaak, terwijl het management ‘wetenschappelijke’ analyses uitvoerde en adaptaties implementeerde met het uitdrukkelijke doel een steeds hoger rendement te realiseren. Alle macht kwam in dit concept dus toe aan het management.1 Een succesvol concept, maar niet voor de zorg.

Keerzijde

Taylor was eigenlijk de eerste managementconsultant, en zijn gedachtegoed werd al snel overgenomen en verspreid door Harvard University. Door de invoering van dit ‘scientific management’ is de productiviteit in de westerse wereld gestegen tot het allerhoogste niveau ooit. De levensstandaard is erdoor verhoogd en blijft nog steeds exponentieel groeien. Het heeft ons zodoende veel welvaart gebracht. Hulde daarvoor, maar er is helaas ook een keerzijde.

Het dogma ‘excellentie’ heeft namelijk als kwalijk gevolg dat het meten en transparant maken van prestaties in onze huidige samenleving overal en altijd centraal staat. Deze obsessie overvleugelt de minder kwantificeerbare, psychosociale aspecten van arbeid en leven; sociale waarden zoals empathie, erkenning, waardering en solidariteit, worden er ernstig door aangetast. Extreem doorgevoerde arbeidsverdelingen veroorzaken gevoelens van degradatie, monotonie, machteloosheid, zinloosheid en (zelf)vervreemding. De originele theorie van Taylor beloofde dan wel een toename van vrije tijd, maar honderd jaar later blijkt eerder het tegenovergestelde. Ook ons privéleven werd namelijk ‘getayloriseerd’, waardoor we ook thuis in een vicieuze cirkel van streven naar excellentie zijn beland.

Geïnstitutionaliseerd wantrouwen

Omdat gezondheidszorg tegenwoordig ook als een product wordt gezien, is ook hier helaas het bedrijfskundig denken binnengedrongen. Aanvankelijk leidde dit inderdaad tot een verhoging van de efficiëntie, waardoor de productie toenam. Rationalisering van processen met de uitgebreidere invoering van protocollen en richtlijnen heeft ook het aantal ziekenhuisinfecties verminderd en geleid tot veiligere operatieve ingrepen en betere overlevingscijfers van myocardinfarct, kanker, CVA et cetera. Natuurlijk heeft dit alles het geloof in Taylors principes verstevigd en de toepassing ervan aangemoedigd.

Helaas is hiermee echter de hoeveelheid registraties, zelfs tot en met het bepalen van de optimale tijd voor allerlei interacties tussen patiënt en zorgverlener, sterk toegenomen. Het is ontaard in geïnstitutionaliseerd wantrouwen met een ontembare transparantiedrift, oeverloze kwantificering en protocollering, en een exponentieel groeiende bureaucratie. Dit belemmert het primaire proces, en dat ook nog eens onder het valse voorwendsel dat de zorg in Nederland niet efficiënt genoeg, dus te duur zou zijn.

Essentieel verschil

De vergelijking tussen zorg en het bedrijfsleven gaat echter niet op. Professionals in de zorg leveren namelijk helemaal geen producten – waarop bedrijfskunde van toepassing is – maar diensten. Dat is een zeer essentieel verschil. Tussen het vervaardigen van een product en de consumptie ervan zit namelijk tijd. Tijd die noodzakelijk is en ruimte creëert om het product objectief te kunnen bestuderen, bij te sturen en te verbeteren. Dat geldt echter absoluut niet voor een dienst. Die wordt namelijk altijd tegelijkertijd geproduceerd en geconsumeerd. Juist omdat er geen tijd tussen de productie en de consumptie zit, blijft de kwaliteit van een dienst altijd heterogeen en subjectief. Het is een unieke vergankelijke ervaring die ook niet zomaar reproduceerbaar is.2

Professionals begrijpen intuïtief dat kwaliteit van zorg onmeetbaar is

‘Scientific management’ werkt dan ook helemaal niet in de zorg. De ‘wetenschappelijke’ analyses creëren namelijk veelal generaliserende en manipuleerbare gegevens. Adaptaties op basis van die gegevens samen met de onnodige bureaucratie marginaliseren de inhoud van de zorg en kosten veel tijd. Het meest wezenlijke, namelijk de unieke subjectieve ervaringen, wordt erdoor aangetast. Jammer voor de velen die hiermee hun brood trachten te verdienen, maar het is dom, duur, inefficiënt en ook contraproductief. Begrijpelijk dus dat veel professionals die onzinnige metingen, standaardisaties en transparantieterreur verafschuwen. Zij begrijpen intuïtief dat kwaliteit van de zorg onmeetbaar is omdat deze juist in niet-meetbare zaken zit. In interacties en relaties tussen zorgverleners en ontvangers en die zijn juist uitermate contextueel bepaald. Daar gaat het om het gevoel dat patiënt en zorgverlener even écht met elkaar in contact staan. Een emotie die meestal veel aandacht, (com)passie en daarom dus ook veel tijd vergt.

Lean

Toegegeven, Taylors principes zijn in de gezondheidszorg niet helemaal nutteloos. Maar ze moeten zich beperken tot voorwaarden om tot goede zorg te komen en zich uitdrukkelijk niet met de inhoudelijke kant van de zorg inlaten. Die is én blijft het domein van de professional.

Ook ‘Lean’, eveneens uit de tempel van Harvard, wordt verkocht als (relatief) nieuwe managementtool.3 Ook dit concept gebruikt weer rationalisering en standaardisering, maar de professional zou nu wél meer gerespecteerd worden en mag zelfs meedenken. Het draait om waste removal: alles wat de kwaliteit van het arts-patiëntcontact en dus de ‘klantbeleving’ (= product) aantast, moet weg. Het moet professionals faciliteren om juist alleen dat te doen wat zij moeten doen, het moet zodoende alles gemakkelijker en vlotter maken, zonder de kwaliteit en veiligheid in het gedrang te brengen. Dat moet professionals als muziek in de oren klinken, maar ik word er toch vooral sceptisch van. Het gaat namelijk wederom uit van een product en niet van een dienst en het draait wederom alleen om efficiëntie en excellentie; dus eigenlijk alleen om geld…

Ziekte van Taylor

Helaas moeten we voorlopig vaststellen dat de ziekte van Taylor professionals in de zorg nog veel te vaak en te hard treft. De gevolgen zijn ernstig. Doordat de werkdruk – vooral als gevolg van de bureaucratie die voortvloeit uit de almaar sneller draaiende vicieuze cirkel van excellentie – verder oploopt én er daardoor steeds vaker monotonie, inhoudelijke marginalisatie en verlies van autonomie optreedt, raken professionals in toenemende mate gefrustreerd. Sommigen gaan ‘meestribbelen’, oftewel het absoluut minimale doen, zodat het lijkt of ze meedoen.4 Anderen vluchten naar administratieve of managementfuncties, of, erger nog, gaan naar ‘The Dark Side’ en nemen accrediterende, inspecterende of andere zogenaamde ‘kwaliteitsfuncties’ aan en genereren daardoor zelf nog meer (administratieve) druk op professionals.

Er verandert zo niets, er ontstaat zelfs interpassiviteit. Inhoudelijke zorgtaken worden steeds meer gedelegeerd, er is een toename van ‘sub- en superspecialisatie’, een tanend verantwoordelijkheidsgevoel, vervreemding van het werk, steeds vaker uitmondend in burn-out en vervroegd pensioen. Ook academici vertragen mee, kunnen steeds minder onderwijs en onderzoek doen omdat ze alleen nog maar afgerekend worden op meetbare en niet op inhoudelijke resultaten. De ziekte van Taylor ondermijnt daarmee ook nog de fundamenten en vooruitgang van onze gezondheidszorg.

Tegenbewegingen

De laatste jaren zijn er gelukkig eindelijk tegenbewegingen aan het ontstaan. Veel succes heeft ‘Het roer moet om’.5 Dat streeft naar 50 procent minder administratie door het tegenhouden van allerlei kwaliteits- en registratieprocessen en naar een voorlopige ontheffing van veel wet- en regelgeving. Dit als tegengeluid voor het heersende excellentiedenken, met zijn bureaucratie, regelgeving, accreditaties en andere uitwassen van ‘accountability’.

Daarom wil ik een pleidooi houden voor ‘kwaliteitstijd’: meer en betere tijd. Tijd is bij uitstek datgene wat de ziekte van Taylor van de zorg gestolen heeft. Tijd die een professional nodig heeft om zich volledig op zijn eigenlijke kerntaak te storten: goede zorg.

Mijn voorstel is dat professionals in de zorg zich, samen met beroepsorganisaties als KNMG, Federatie Medisch Specialisten en de diverse vak- en patiëntenverenigingen, aansluiten bij ‘Het roer moet om’. Dat we samen tegenstribbelen, stoppen met collaboreren en krachtig gaan handhaven op ‘kwalitijd’.

auteur

Willem Oerlemans, neuroloog, Meander Medisch Centrum Amersfoort

contact

w.oerlemans@meandermc.nl

cc: redactie@medischcontact.nl

Geen belangenverstrengeling gemeld door de auteur.

Voetnoten

1. Taylor FW. The principles of scientific management. New York: Harper & Brothers, 1911.

2. Ten Bos, R. Bureaucratie is een inktvis. Amsterdam. Boom 2015.

3. http://www.leanzorg.nl

4. Weggeman M. Leidinggeven aan professionals? Niet Doen! Schiedam. Scriptum 2008.

5. http://www.hetroermoetom.nu/

lees ook: Download dit artikel (pdf)

opinie Het roer moet om administratie regeldruk
Op dit artikel reageren inloggen
Reacties
  • Martin Beeres

    Huisarts, Hoevelaken

    Geweldig helder en krachtig geschreven. Laten we dit breed bediscussieren en ook in de opleidingen meenemen. Maar ook de foute incentives die productdenken vergroten moeten uitgebannen worden. De weg eruit is dat iedere professional zijn eigen veran...twoordelijkheid weer neemt/opeist en daarmee ook naar het management en beleidsinstanties een krachtig geluid laat horen. Ook in de GGZ maakt de superspecialisatie de hele organisatie vleugellam (zie mijn pleidooi MC 26/7/2017).

  • M van den Heuvel

    psychiater, Nijensleek

    Toen ik in 2000, na 10 jaar o.a.als beleidspsychiater te hebben gewerkt , van de toenmalige nieuwe interim manager te horen kreeg dat ik "niet moest zeuren" want "patiënten behandelen is hetzelfde als koekjes verkopen" viel ik om van verbazing, tem...eer omdat hij dat heel serieus bedoelde.
    Helaas is in die 18 jaar dit deels werkelijkheid geworden. Dit artikel is mij daarom, uit het hart gegrepen! Eindelijk duidelijk dat zorg voor een patiënt wel "andere koek" is.
    Ik ben dan ook in 2000 met beleid gestopt en werk nu ( op mijn 71e) nog steeds met plezier, zorg en toewijding.

  • Anna Bartels

    Neuroloog, Groningen

    Dit is mij uit het hart gegrepen! Goede zorg is niet in hoeveelheden uit te drukken, we worden teveel gegijzeld door kwaliteits- en andere registraties. Je zou zeggen dat het helpt om medisch managers in te zetten, maar het verandert niks als die ook... naar de cijfers, benchmark etc moeten kijken om mee te draaien. Daar zijn landelijke bewegingen voor nodig, meer golven als de tegen de ROM registratie beweging en het roer moet om. Het komt vooralsnog tot kleine weigeringen of gemopper, minder werkplezier en minder tijd om naar een patiënt te luisteren. Terwijl we met z’n allen zeggen dat dat zo belangrijk is voor goede zorg. Dit verbeteren betekent niet een kaasschaaf over een aantal indicatoren halen, maar de controle dwang in ieder geval voor een deel loslaten. Kleine onderdelen zijn te meten, Eenduidige vragen te beantwoorden, maar daar moet geen DICA instituut voor nodig zijn. Laten we allemaal wat minder aanleveren en wat meer luistertijd inruimen.

  • Paul Kingma

    MDL-arts, Tergooi

    Een buitengewoon herkenbaar artikel van collega Oerlemans. Recht uit zijn hart!
    Goed dat er ruimte is in Medisch Contact voor zo’n persoonlijk geluid.
    Inhoudelijk ben ik het eens met collega Oerlemans. Ik heb het er in mijn eigen ziekenhuis ook vaa...k over dat we ‘ geen fietsenfabriek zijn’.
    Toch vind ik het uiteindelijk iets te vrijblijvend. We moeten ons toch ergens verantwoorden voor de geleverde kwaliteit en kwantiteit? Hoe stelt collega Oerlemans zich dat voor? Hoe doe je dat handhaven op ‘kwalitijd’?

  • Cornelis Bruijninckx

    chirurg n.p., Rotterdam

    Toen de managers anno 1980 voor het eerst onze poliklinische consulten, opgenomen patienten en opnamedagen als 'productie' begonnen te betitelen, voelde ik al nattigheid: ik had mij nog maar net na 13 jaar studie en praktische training in het 'offici...um nobile' genesteld of de degradatie van het edele ambt begon zijn glans al te verliezen. Inderdaad, van toen af is de uitoefening van mijn vak steeds meer door op hbo-niveau getrainde managers beïnvloed, enkele malen ten gunste maar veel vaker ten ongunste. Daarbij heb ik mij, net als veel collega's, onvoldoende verzet en zag ik tot mijn ontzetting artsenorganisaties in dit opzicht een vlucht naar voren nemen: "we kunnen dit maar het best zelf regelen, anders gaan zij [die managers] het voor ons regelen." Nu pas zie ik, dank zij Oerlemans' artikel, in dat we de managers destijds al met wetenschappelijke argumenten hadden kunnen bestrijden! Enfin, beter laat dan nooit!

  • dolf algra

    commentator, opiniemaker zorg en zekerheid, rotterdam

    Intrigerend artikel van Oerlemans. Hij raakt een gevoelige snaar bij veel collega's. Zijn beschrijving is voor velen heel herkenbaar. Dat blijkt uit de vele reacties.

    Oerlemans heeft helemaal gelijk als hij stelt dat de zorg geen product, maar ee...n dienst is. Dat is een essentieel verschil. Daarom gaat er ook in het werkproces zoveel verkeerd. Want als je het verkeerd aanvliegt ( zorg is product), kom je ook ergens uit waar je misschien helemaal niet wil komen. En dat voelen velen (heel goed) aan.

    Al eerder riep Oerlemans op tot een halt. Blijkt uit even zo interessante artikel Help dokter, de zorg verzuipt uit 2013. Nu vijf jaar geleden.

    https://www.medischcontact.nl/nieuws/laatste-nieuws/artikel/help-dokter-de-zorg-verzuipt.htm

    Toch vind ik - als ik zo vrij mag zijn - zijn pleidooi voor meer 'kwalitijd' iet wat te schamel uitgewerkt. Sorry. En met zijn oproep dat 'de professional zich volledig aan zijn eigenlijke kerntaak - goede zorg - zou moeten besteden ', - hoe begrijpelijk ook - slaat hij volgens mij de plank juist mis.

    De profesional zou juist méér tijd en aandacht aan zijn eigen organisatie en proces context moeten besteden, (bv msb, gezondheidscentrum) want dat besteden ze nu juist volledig uit aan al die 'gehate 'Taylorianen, managers en bureacraten. Terughalen dus.

    Ja, er kan veel beter. 'Het roer moet om' is prima initiatief en de actuele schrap sessies meer dan noodzakelijk.

    Maar met alleen 'tegen zijn' en 'nee zeggen ' zijn 'we' er niet in de zorg. Het begint met de lange mars door de instituties. En dat veronderstelt diepgaand inzicht in werking van bv ziekenhuis, MSb's , zorgverzekeraars, je eigen gezondheidscentrum. Het gaat ook/of juist ook - 'hoe aards '- over macht en geld(stromen). En vooral visie en focus hoe het wel beter en werkbaar te maken. En dat vergezicht mis ik juist bij veel zorgprofessionals.

    Maak zelf je plannen, doe zelf voorstellen. Verandering is niet gratis afhaalbaar bij de balie van de Raad van Bestuur.

  • Erny Korsmit

    Adviseur Ketenzorg, Roosendaal

    Erg goed artikel. Grotendeels mee eens; er moet wat gebeuren. Ik raad u wel een goede cursus 'lean' aan, om de échte gedachte daarachter te doorgronden. Vermoedelijk zult u dan anders over lean gaan denken.

  • Wim J. Jongejan

    Huisarts n.p., Woerden

    Het artikel van Willem Oerlemans verwoordt andermaal de kwalijke gevolgen van het Taylorisme. Onvermeld blijft in het artikel waarom het Taylorisme eind jaren negentig van de vorige eeuw opeens vaste grond onder de voet kreeg in Nederland. Dat had te... maken met het gaan hanteren van de inzichten rond het New Public Management door de toenmalige regering(en). Niet alleen het opdelen van arbeid in de zorg in steeds simpeler brokken( zie de minutenregistratie in de zorg) maar ook het privatiseren van overheidsdiensten paste daarbij. Zie hiervoor het artikel van mijn hand over hetzelfde onderwerp uit 2010, ook in Medisch Contact: https://www.medischcontact.nl/nieuws/laatste-nieuws/artikel/marktdenken-bedreigt-het-artsenvak.htm

  • Adrie Gerritsen

    specialist ouderengeneeskunde/hoofd medische dienst, Tilburg

    Ik dacht, weer een dooddoener over managementtheorieën en zorg. Maar niets is minder waar, een mooi onderbouwd artikel waarom de zorg toch niet beter wordt van de toenemende managementbemoeienis. Laten we de ziekte van Taylor genezen met "kwalitijd".... Dit artikel is een mooi agendapunt op elk overleg met zorgverzekeraar of managementteam.

  • Maritta Scheele

    , Huisarts

    Wow! Wat helder verwoord. Weinig kans dat er wat gebeurt als de financiering op doen gericht blijft en aandacht geven nog steeds als niet produktief en dus verloren tijd beschouwd wordt. De zorg is geen markt.

  • Rob van Valderen - Antonissen

    Huisarts, Tilburg

    Wat een parel van een artikel. Alles wat ik er over zou willen zeggen, is er in de verschillende reacties al over gezegd. Rest de schrijver van harte te feliciteren en te hopen dat dit door de control-freaks, en al die politici en zorgverzekeraars di...e voor een dubbeltje op de eerste rang willen zitten, ook goed gelezen wordt!

  • Jurriën Wind

    Huisarts, Wijk en Aalburg

    Is dit stuk al c.c. naar de Minister gestuurd? Anders: doen.

  • Nico Terpstra

    huisarts, Hoorn

    Echt een heel goed artikel, ik kende de term "the dark side" niet maar de zinsnede waarin deze beeldspraak wordt gebruikt, raakt de kern van het probleem.

  • GJ Bonte

    Neuroloog, Dalfsen

    Wat een ontzettend goed en helder stuk! Het slaat de spijker precies in het midden op zijn kop. Mutatis mutandis geldt dit stuk net zo goed voor het CANmeds, CANbetter en CANdiffer... Kwaliteit proberen aan te brengen en te meten waar dit helemaal ni...et kan. En ja, dan reageren veel artsen met CANernietmeertegen.

    CANdokteren blijft een deels ongrijpbaar fenomeen dat zich voor een groot deel aan al deze idiotie onttrekt, en alleen door de persoon zelf en de mensen die direct met hem werken verbeterd kan worden.

  • Jeannine Jaski

    Specialist ouderengeneeskunde, Amersfoort

    Heel fijn dat een door velen van ons gevoeld probleem zo goed en helder verwoord wordt. Aan de slag dus, vakverenigingen!

  • Henk de Vries

    Huisarts, Roermond

    Willem Oerlemans verwoord op een heldere manier waar ik mij grote zorgen over maak en waarom ik eerder met pensioen zal gaan.
    De administratieve werklast wordt steeds hoger en daardoor de werkdruk ook.
    Ik vind mijn vak fantastisch wat betreft patie...ntencontacten en krijg daar energie van die ik hard nodig heb om aan de steeds maar hogere eisen van transparantie en zogenaamde kwaliteit te kunnen voldoen
    De gezondheidszorg wordt kapot gereguleerd en moet stoppen

  • W.J. Duits

    bedrijfsarts, Houten

    We moeten met zijn allen gaan nadenken over welke politieke keuzes we gaan maken. Willen we in dit land iets veranderen, dan zullen we kennelijk door andere partijen aangestuurd moeten gaan worden. We zullen bij de volgende verkiezingen iets beter mo...eten gaan nadenken welke partijen er m.n. verantwoordelijk voor zijn dat we dit huidige systeem hebben. Ondertussen zullen we als artsen en andere behandelaars ons sterk moeten maken dat we het anders willen. Het roer moet om. Hulde

  • Huub van Haasteren

    Huisarts, Leiderdorp

    Wat goed om dit geluid ook vanuit de 2e lijn te horen! Want waar gaat de komende jaren het geld in de 1e lijn naar toe? U raadt het al. Lees het O&I-rapport (Organisatie en Infrastructuur) en u ziet de verschillende "betaaltitels": wijkmanagement, re...giomanagement, populatiemanagement, deelpopulatiemanagement, praktijkmanagement. Bent u ook zo benieuwd wat "Jacobse en van Es" (van Kooten en de Bie) hiervan zouden zeggen??? Willem Oerlemans beschrijft de gevolgen voor de beroepsgroep en slaat de spijker op zijn kop. De gevolgen voor de patient zijn misschien nog wel veel groter, alleen gebeurt dit sluimerend en merken ze het pas als het te laat is.

 

Cookies op Medisch Contact

Medisch Contact vraagt u om cookies te accepteren voor optimale werking van de site, kwaliteitsverbetering door geanonimiseerde analyse van het gebruik van de site en het tonen van relevante advertenties, video’s en andere multimediale inhoud. Meer informatie vindt u in onze privacy- en cookieverklaring.