Zielsverwanten in doodsdrift

Per jaar plegen in Nederland ongeveer 1500 mensen zelfmoord en dat is meer dan het aantal verkeersslachtoffers. Het zelfmoordcijfer bleef de laatste tien jaar nagenoeg gelijk. Hiermee ‘scoort’ Nederland laag binnen Europa. In België bijvoorbeeld is het cijfer bijna dubbel zo hoog. Europees koploper is Finland. ‘Somberheid, melancholie en bodemloze apathie zijn de grootste vijanden van het Finse volk. De zwaarmoedigheid die de Finnen boven het hoofd hangt, houdt hen al duizenden jaren in haar greep, en hun ziel is er somber en ernstig door geworden’, aldus de schijnbaar serieuze openingswoorden van De zelfmoordclub van de Finse auteur Arto Paasilinna.

Zijn zelfmoordenaars levensmoe? Het is een wijdverbreide misvatting om de zelfmoordenaar te zien als iemand die vindt dat het leven geen zin heeft. ‘De zelfmoordenaar is iemand die geen zin heeft in het leven - en dat is heel wat anders. Bovendien is hij iemand die geen zin heeft in het leven hoe dit leven ook moge verlopen, hoe zinvol of hoe mooi het ook zou kunnen zijn’, schrijft filosoof Patricia de Martelaere in de essaybundel Een verlangen naar ontroostbaarheid. Deze doodsdrift beschouwt zij als een ‘verlangen naar volledigheid, naar voltooiing, naar afwerking van het eigen leven, om het, eindelijk, als eindproduct te kunnen voorleggen aan de overlevenden, en zelf stiekem vanuit het graf mee te kunnen kijken’. Zij ziet in deze interpretatie van doodsdrift iets paradoxaals, namelijk een verlangen naar onsterfelijkheid. ‘Het is het verlangen om dood te zijn en om, precies daardoor, niet dood te kunnen gaan’. Het klassieke beeld van de wanhopige zelfmoordenaar is grotendeels onjuist, zegt zij, want in werkelijkheid is de suïcidale persoonlijkheid eerder energiek, vitaal, overactief type, ambitieus en prestatiegericht. Maar het zijn mensen die niet in staat zijn ‘de geest op de waakvlam te zetten’, en om die reden niet wensen te wachten tot de natuurlijke dood komt (een natuurlijke dood is enkel een soort onderbreking), maar het leven letterlijk willen afronden op het moment van eigen keuze. De Martelaere formuleert de fundamentele paradox kernachtig als volgt: ‘De zelfmoordenaar is iemand voor wie de dood volstrekt onaanvaardbaar is.’

Arto Paasilinna zal het essay van De Martelaere niet kennen, maar zijn roman bevat wel enkele voorbeeldige gevalsbeschrijvingen van potentiële zelfmoordenaars vol uiteindelijke levensdrift... Ondernemer Onni Rellonen - zijn bedrijf is failliet - wil zelfmoord plegen in een afgelegen hut. De hut binnentredend, ziet hij Hermanni Kemppainen, voormalig kolonel (‘doctor in de doodslagkunde’, noemt hij zichzelf), die op het punt staat zich te verhangen. Het toeval van deze ontmoeting doet de mannen de zelfgekozen dood nog even uitstellen. Zij beseffen vrijwel meteen dat er meer mensen met zelfmoordneigingen moeten zijn. Dat brengt hen op het idee een zelfmoordclub op te richten. De voordelen van een dergelijke club zijn legio: ze zijn in het gezelschap van zielsverwanten, ze kunnen afscheidsbrieven van elkaar kopiëren, wellicht korting krijgen op overlijdensadvertenties en - vooral - zij kunnen gezamenlijk de dood zoeken. Een annonce in de krant levert ruim 600 reacties op. De twee vrienden betrekken onderdirecteur Helena Puusaari als administratieve kracht bij hun plannen die moeten uitmonden in een collectieve zelfmoord, waarbij ‘de kwaliteit van het overlijden’ superieur moet zijn. Uiteindelijk vertrekt een luxe bus met de harde kern van het gezelschap - in totaal ruim dertig man - voor een reis naar de Noordkaap om zich daar van de rotsen te storten. Het is een bont gezelschap vol onvergetelijke personages, zoals droogdokkapitein Heikkinen, en Sakari Piippo, een man wiens plan voor een circusact met nertsen strandde op de watervlugheid van de diertjes.

Het plan aan de Noordkaap mislukt... en de collectieve zelfmoord wordt alsmaar uitgesteld. Steeds andere futiliteiten, smoezen, groeiende vriendschappen of inzichten doen enkelen van mening veranderen. Vervolgens reist het gezelschap terug van de Noordkaap (achternagezeten door de Finse geheime dienst die de groep verdacht vindt) om via Duitsland en Zwitserland uiteindelijk in Portugal te belanden. De roman is een heuse road movie... En de zelfmoordclub maakt onderweg heel wat mee: de groep raakt slaags met skinhead-voetbalfans van Bayern München, maar ook hoereren enkele dames er lustig op los in de Elzas. Onvermoede krachten schuilen er blijkbaar in de groep, en zijn dapperheid en hoereren geen tekenen van levensdrift? Uiteindelijk overleeft bijna iedereen de dodenrit door Europa.

Paasilinna presteert iets onvoorstelbaars met dit hilarische boek over zelfmoord. Geen slapstick, want het boek is een hommage aan de levensdrift, met inachtneming van alle respect voor de doodswens van het individu. Het is daarnaast evenzeer een eerbetoon aan groeiende vriendschap, als een persiflage op lotgenotencontact. De grondtoon is lastig te omschrijven, maar laat ik het houden op een soort melancholisch optimisme. En Paasilinna lijkt De Martelaere na te praten in de constatering: ‘Zelfmoord is de enig effectieve manier om baas over eigen leven te zijn.’ Die overtuiging deelt hij met de hoofdpersonen uit De zelfmoordclub, maar gaandeweg groeit bij steeds meer leden van de club het inzicht: ‘Er is nog tijd genoeg om te sterven.’

Frans Meulenberg, onderzoeker aan de afdeling Medische Ethiek, Erasmus MC, Rotterdam

Zijn dapperheid en hoereren geen tekenen van levensdrift?