'We hebben de coronacrisis over onszelf afgeroepen’

De historicus/schrijver Philipp Blom (zie kader) laat daarin zien hoe we de laatste ruim driehonderd jaar roofbouw hebben gepleegd op de aarde – een roofbouw die een steeds grootschaliger, want industrieel karakter heeft gekregen. Zowel de corona- als de klimaatcrisis is het gevolg van die snelle en massale inbreuk van de mens op natuurlijke systemen. ‘Geen enkel intelligent wezen gelooft dat het bestaande economische systeem en ons huidige consumptieniveau nog een of twee generaties houdbaar zijn, een gedachte die rond 1900 of 1950 nog vanzelfsprekend was. De mens leeft op de pof, van middelen die hij afpakt van degenen die nog niet geboren zijn, van degenen die te zwak zijn, die niet meetellen.’

Philipp Blom

Philipp Blom (Hamburg, 1970) is ­historicus, romanschrijver, journalist en vertaler.
Hij studeerde in Wenen en Oxford en schrijft voor tal van Britse en Duitse kranten en tijdschriften. Als historicus verwierf hij faam met onder meer De duizelingwekkende jaren (over Europa tussen 1900 en 1914), Het verdorven genootschap (over de ­verlichting), Alleen de wolken (over het interbellum) en De opstand van de natuur (over de kleine ijstijd). In de laatste jaren waarschuwt hij tegen (de gevolgen van) klimaat­verandering, onder meer in Wat er op het spel staat en het dit jaar verschenen Het grote wereldtoneel.
Hij is getrouwd met de Nieuw-Zeelandse schrijver Veronica Buckley en woont in Wenen.

Blom spreekt via een videoverbinding vanuit zijn woonplaats Wenen, in het Nederlands – hij heeft een Nederlandse moeder. In Wenen heerst een lockdown light en heeft men net een terroristische aanslag achter de rug. ‘Die aanslag is goed verwerkt, maar de stemming hier is toch niet best’, zegt Blom droogjes. Hij is een van de sprekers op de Domus Dag (zie kader onderaan artikel).

Aanhoudende overvloed

In zijn boek verdedigt hij de stelling dat de mens in zijn evolutionaire geschiedenis vaak – soms zelfs generaties lang – geplaagd is door (levens)bedreigende situaties. Daar hebben we mee leren omgaan. ‘Maar’, stelt hij, ‘we hebben geen adequate reflexen of ervaring ontwikkeld om op aanhoudende overvloed te reageren.’ Dat maakt de ­mensheid, zeker in het welvarende Westen, onzeker en almaar gestrester: ‘Wie wil delen in de materiële zegeningen van de ­consumptiemaatschappij moet zich voortdurend updaten, moet zich optimaliseren, flexibel en bereikbaar zijn.’ Geen wonder dus dat het aantal mensen dat jaarlijks wordt gediagnosticeerd met depressies, concentratieproblemen, burn-out en angststoornissen almaar stijgt. Maar ook de toename van allergieën, obesitas en verslavingen ziet Blom als de negatieve gevolgen van de moderne levenswijze.

‘We moeten onze manier van leven veranderen’

Die levenswijze is in een eindfase beland: ‘We staan op het eindpunt van een ontwikkeling zoals de mensheid die nooit heeft meegemaakt, met onze rijkdom en onze democratieën – een ­situatie die we uitsluitend te danken hebben aan de ontginning en de uitputting van fossiele brandstoffen. Want alleen zo konden de productiviteit en de technologische ontwikkeling zo sterk en snel toenemen dat ze al die fraaie verworvenheden van onze beschaving mogelijk maakten, ‘met de bekende moorddadige ­bijeffecten voor het klimaat’. Die ontwikkeling begon betrekkelijk onschuldig, met een economie die voornamelijk dreef op spierkracht, windmolens en waterraderen, waarvan de negatieve effecten nog beperkt bleven. Maar dat is nu wel anders: ‘Je hoeft geen Nobellaureaat te zijn om te weten dat het zo niet lang meer kan doorgaan.’

Geestbevingen

De historicus Blom weet dat de mens eerder crises als de klimaatcrisis en de covid-19-pandemie heeft meegemaakt. Hij noemt als equivalent van de coronacrisis de aardbeving die Lissabon trof op 1 november 1755. En als tegenhanger van de klimaatcrisis de ‘kleine ijstijd’, die Europa in de zestiende en zeventiende eeuw teisterde. Wat er tijdens en na zulke catastrofes – hij noemt ze ‘geestbevingen’ – gebeurt is dat mensen ‘sprakeloos’ worden: ‘De mensen hebben dan geen beelden, geen verhalen om de ­nieuwe realiteit te interpreteren. Er ontstaat een soort vacuüm dat zich vult met nieuwe verhalen. Na die aardbeving vroeg men zich af hoe een almachtige, alwetende en barmhartige God zoiets kon laten gebeuren.’

De kleine ijstijd met zijn strenge winters tot in mei en zijn ver­regende zomers, leidde tot mislukte oogsten, hongersnoden, ­epidemieën en sociale onlusten. De door God gegeven harmonie van de natuur bleek niet meer te werken. De rampen werden aanvankelijk gezien als een straf van God, en in verband gebracht met de rol van de duivel. Na menig mislukte oogst was er, volgens Blom, dan ook een golf van heksenverbrandingen. Intussen ­kwamen ook andere verhalen op om te verklaren wat er aan de hand was, zoals de alchemie, de astrologie, de kabbala. Allemaal mogelijke interpretaties van de wereld, die uiteindelijk allemaal faalden. Een ander nieuw verhaal, dat van de wetenschappelijke, empirische methode, verdrong, zij het met horten en stoten, al die interpretaties, bleek sterker en uiteindelijk succesvoller. Blom: ‘Dankzij de ontwikkeling van die nieuwe, empirisch gefundeerde kennis, maar ook daarmee samenhangend de opkomst van markten, universiteiten en steden, konden noden worden gelenigd, werd de landbouw rationeler. De verlichting was geboren, met nieuwe ideeën over de werking van de natuur en over het geloof. Mensen gingen de wereld in een ander licht zien.’

Nieuwe verhalen

Zo hebben ook de klimaatcrisis en de acute coronacrisis de menselijke hybris een krenking bezorgd. Het hedendaagse verhaal, met zijn wortels in de verlichting, was namelijk volgens hem: wij zijn de baas van de natuur. ‘Dat werkt dus niet meer, want het heeft rampzalige gevolgen. Ook nu wordt het vacuüm gevuld met andere, nieuwe verhalen over hoe die nieuwe realiteit te begrijpen, bijvoorbeeld met theorieën over samenzweringen, met het idee dat alle feiten constructies zijn of dat achter elke waarheid manipulatie schuilgaat.’

Zeker is dat wetenschap en technologie alleen ons niet gaan ­redden, weet Blom. ‘Tech-optimisten’ mogen dan met cijfers schermen dat de kindersterfte nog nooit zo laag was, de levensverwachting nog nooit zo hoog, dat er nimmer zo weinig geweld, zo weinig oorlog, en zo weinig honger was – hij koopt er weinig voor: ‘Want dat hele project staat op de verstoring van de natuurlijke grondslagen van ons leven.’ Retorisch: ‘Helpt het als al die ontwikkelingen komen met de prijs dat we hulpmiddelen uitputten en de biosfeer verslechteren, die nu al miljoenen mensen hun manier van leven, hun gezondheid, hun geboortegrond, zelfs hun leven kosten?’ Ook een vaccin tegen covid-19 zal slechts een tijdelijke oplossing blijken. Bovendien is veel nog onzeker: ‘De duur van de immuniteit, het gevaar van nieuwe mutaties, het gevaar van andere virussen die van dieren op mensen overgaan.’ Nee, er zit maar één ding op: ‘We moeten onze manier van leven ver­anderen en met de nieuwe situatie leren omgaan.’

‘De coronacrisis heeft laten zien dat het anders kan’

Anders kijken

Absolute voorwaarde is dat we dan anders naar de mens kijken, vindt Blom. De eerste aanzetten daartoe zijn er al ‘en die zijn ook voor medici interessant’. ‘We moeten weg van de theologische, narcistische fictie dat we als mens boven de natuur staan, en erkennen dat we zelfs geen bijzonder belangrijk onderdeel daarvan zijn. Alle organismen, van eencelligen tot mensen, zijn ­bewoners van dezelfde kritische zone, een dun membraan met atmosfeer waarin leven mogelijk is, in onderlinge symbiotische samenhang. Dat geldt ook voor de ‘binnenkant’ van de mens. Ons lichaam kent een microbioom van biljoenen bacteriën, met invloed op de spijsvertering, het immuunsysteem en onze ­hormoonhuishouding. Mensen hebben verder in de evolutie­geschiedenis steeds weer erfelijk materiaal van virussen in het genoom ingebouwd, en dankzij de epigenetica weten we inmiddels dat genen door milieu-invloeden of stress door generaties heen in hun manifestatie worden beïnvloed, aangezet, of uit­geschakeld, of onleesbaar gemaakt. Daar komt bij: hoe meer we weten over het gedrag van dieren, hoe kleiner en poreuzer ook het verschil tussen ons en andere primaten. Conclusie: dat mensen autonome, rationele wezens zijn, is een fictie. Wij zijn geen individuen die afgesloten zijn van de natuurlijke wereld.’

Blom vindt het nog te vroeg om te zeggen of deze manier van denken ons verder zal brengen, een profeet is hij immers niet. De conclusies die mensen trekken uit de coronacrisis lopen nogal uiteen, constateert hij in zijn boek. Er is niet ‘een verhaal’: ‘Op grond van dezelfde crisis pleiten mensen voor meer of minder markt, meer globalisering of een sterkere onafhankelijkheid, voor meer toezicht, meer economische groei, meer solidariteit, een basis­inkomen voor iedereen, of het drinken van bleekwater.’ En toch zegt hij nu: ‘De coronacrisis heeft in ieder geval laten zien dat het anders kan. Gaan mensen straks weer volop over de wereld vliegen? Het zou kunnen, maar ik denk het eigenlijk niet.’ Is hij ondanks alles dus toch een optimist? Hij lacht: ‘Nee, ik ben een onvolkomen pessimist.’