Vraag altijd naar slaapklachten in psychiatrie

Herstel van slaapklachten vermindert de psychiatrische symptomatologie en komt de effectiviteit van specifieke behandelingen ten goede. Dat betoogt dr. Frank Kruijver, psychiater bij het Sinai Centrum te Amstelveen. Hij sprak er onlangs over op het voorjaarscongres van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie.

Persisterende slaapklachten en verstoring van de biologische klok spelen een belangrijke rol bij lichamelijke ontregeling en bij alle grote psychiatrische ziektebeelden zoals depressie, bipolaire stoornissen, psychose, PTSS en dementie, weet Kruijver. Forse slaapstoornissen gaan ook vaak vooraf aan suïcidaliteit. En ze verhogen het risico op obesitas, diabetes, en cardiovasculaire aandoeningen. Er is veel wetenschappelijke kennis over deze verbanden, maar de praktische toepassing kan beter, vindt hij.

Kruijver: ‘We zijn geneigd ons te laten leiden door specifieke diagnostiek en behandelprotocollen. Op zichzelf is daar weinig op tegen, maar we zien daarbij de slaap vaak over het hoofd. Je kunt het zo zien: de biologische klok staat via het autonome zenuwstelsel en activatie van hormonen en van de HPA-as (hypothalamus-hypofyse-bijnier-as, red.) als een dirigent aan het hoofd van een orkest dat bestaat uit talloze cellulaire klokjes op orgaanniveau. Soms ontaardt door ontregeling van het bioritme of slaapgebrek die symfonie in een kakafonie. En dat leidt tot fysieke en psychische klachten en ziekten. Uit veel onderzoek blijkt dat chronische slaapklachten predisponeren voor het ontstaan van depressies, angststoornissen, PTSS, dementie en zelfs psychosen. En we weten ook dat deze stoornissen vaak gepaard gaan met slaapproblemen. Daarom moeten we altijd vragen stellen als: hoe laat gaat u slapen? Heeft u in- of doorslaapklachten? Heeft u vaak last van nachtmerries?’

Kruijver: ‘In ons centrum behandelen we mensen met PTSS. De ervaring leert dat het in balans brengen van hun slaapsysteem, bijvoorbeeld met niet-verslavende medicatie zoals melatonine of het anti-hooikoortsmiddel promethazine, tot gevolg heeft dat de volumeknop van de PTSS-klachten lager wordt afgesteld. Dat vermindert de lijdensdruk, waardoor patiënten letterlijk en figuurlijk in rustiger vaarwater komen. En dat biedt dan weer een betere uitgangspositie voor meer gespecialiseerde stepped care. Je bereikt zo sneller je einddoel: reductie van klachten en verbetering van de levenskwaliteit. Bovendien: de kans dat het ziektebeeld terugkeert is kleiner als het slaapsysteem structureel beter functioneert.’
Uiteraard is een beter slaap-waakritme ook te bereiken langs de aloude weg van ‘rust, reinheid en regelmaat’. ‘Vaste tijdstippen zijn, zoals dat heet, Zeitgebers voor je lichaam, dat zo beter kan anticiperen op bijvoorbeeld maaltijden door hormonen aan te maken.’ Soms kan ook een slaaptablet uitkomst bieden, maar Kruijver meent dat benzodiazepines uiteindelijk niet effectief zijn, vanwege de bijwerkingen en het verslavende karakter. Melatonine heeft zijn voorkeur. Hij vindt wel dat een arts het middel moet voorschrijven, en dat patiënten – zeker als het om kinderen gaat – het onder diens supervisie moeten slikken, ook al is het tegenwoordig te koop bij de drogist. ‘Ik begin vaak met een proefbehandeling van drie maanden. Als patiënten daarna goed slapen kun je stoppen en bezien of ze het slaap-waakritme goed vasthouden. Komen de klachten terug dan kun je het middel in de werkzame dosering voortzetten.’ 

Langzaam sijpelt de bestaande kennis over de gevolgen van slaapstoornissen door in de psychiatrische praktijk. Kruijver: ‘We zullen bijvoorbeeld ook meer rekening moeten gaan houden met geslacht. Studies laten zien dat depressie, dementie en PTSS ongeveer tweemaal vaker voorkomen bij vrouwen dan bij mannen en dat dit ook opgaat voor slaapstoornissen. Een verband ligt voor de hand. Verder weten we dat veroudering gepaard gaat met veranderingen in het functioneren van de biologische klok; dat komt onder andere doordat de productie van de geslachtshormonen daalt. Bij vrouwen gaat dat een stuk abrupter dan bij mannen. Dat leidt bij hen tot relatief meer activatie van de HPA-as – en dus tot meer cortisolproductie en sterkere daling van melatonine-aanmaak in de pijnappelklier. En dat verhoogt bij hen (weer) de kans op slaap-, cognitieve en depressieve klachten.’

Henk Maassen

Door Frank Kuijver aanbevolen literatuur over dit onderwerp:

Germain A. Sleep disturbances as the hallmark of PTSD: where are we now? Am J Psychiatry. 2013 Apr;170(4):372-82. Review.

Kovachy B, O'Hara R, Hawkins N, Gershon A, Primeau MM, Madej J, Carrion V. Sleep disturbance in pediatric PTSD: current findings and future directions. J Clin Sleep Med. 2013 May 15;9(5):501-10. Review.

Campos Costa I, Nogueira Carvalho H, Fernandes L. Aging, circadian rhythms and depressive disorders: a review. Am J Neurodegener Dis. 2013 Nov 29;2(4):228-46. Review.

Baglioni C, Battagliese G, Feige B, Spiegelhalder K, Nissen C, Voderholzer U, Lombardo C, Riemann D. Insomnia as a predictor of depression: a meta-analytic evaluation of longitudinal epidemiological studies. J Affect Disord. 2011 Dec;135(1-3):10-9. Review.

Reeve S, Sheaves B, Freeman D. The role of sleep dysfunction in the occurrence of delusions and hallucinations: A systematic review. Clin Psychol Rev. 2015 Dec;42:96-115.

Pigeon WR, Pinquart M, Conner K. Meta-analysis of sleep disturbance and suicidal thoughts and behaviors. J Clin Psychiatry. 2012 Sep;73(9):e1160-7.Review.

Bernert RA, Nadorff MR. Sleep Disturbances and Suicide Risk. Sleep Med Clin. 2015 Mar;10(1):35-9. Review.

Yonei Y, Hattori A, Tsutsui K, Okawa M, Ishizuka B. Effects of Melatonin: Basics and Clinical Applications. Anti-Aging Medicine 2010 7 (7):85-91. Review.

Ju YE, Lucey BP, Holtzman DM. Sleep and Alzheimer disease pathology—a bidirectional relationship. Nat Rev Neurol. 2014 Feb;10(2):115-9. Review.

Videnovic A, Zee PC. Consequences of Circadian Disruption on Neurologic Health. Sleep Med Clin. 2015 Dec;10(4):469-80. Review.

Bailey M, Silver R. Sex differences in circadian timing systems: implications for disease. Front Neuroendocrinol. 2014 Jan;35(1):111-39. Review.

Wu YH, Zhou JN, Balesar R, Unmehopa U, Bao A, Jockers R, Van Heerikhuize J,Swaab DF. Distribution of MT1 melatonin receptor immunoreactivity in the human hypothalamus and pituitary gland: colocalization of MT1 with vasopressin, oxytocin, and corticotropin-releasing hormone. J Comp Neurol. 2006 Dec20;499(6):897-910.

Wu YH, Fischer DF, Kalsbeek A, Garidou-Boof ML, van der Vliet J, van Heijningen C, Liu RY, Zhou JN, Swaab DF. Pineal clock gene oscillation is disturbed in Alzheimer's disease, due to functional disconnection from the "master clock". FASEB J. 2006 Sep;20(11):1874-6. 

Zhou JN, Riemersma RF, Unmehopa UA, Hoogendijk WJ, van Heerikhuize JJ, Hofman MA, Swaab DF. Alterations in arginine vasopressin neurons in the suprachiasmatic nucleus in depression. Arch Gen Psychiatry. 2001 Jul;58(7):655-62.

Garcia-Falgueras A, Ligtenberg L, Kruijver FP, Swaab DF. Galanin neurons in the intermediate nucleus (InM) of the human hypothalamus in relation to sex, age, and gender identity. J Comp Neurol. 2011 Oct 15;519(15):3061-84.

Lim AS, Ellison BA, Wang JL, Yu L, Schneider JA, Buchman AS, Bennett DA, Saper CB. Sleep is related to neuron numbers in the ventrolateral preoptic/intermediate nucleus in older adults with and without Alzheimer's disease. Brain. 2014

Kruijver FP, Swaab DF. Sex hormone receptors are present in the human suprachiasmatic nucleus. Neuroendocrinology. 2002 May;75(5):296-305.

Kruijver FPM.  Sex in the brain. Gender differences in the human hypothalamus and adjacent areas. Relationship to transsexualism, sexual orientation, sex hormone  receptors and endocrine status. Doctoral PhD Thesis. University of Amsterdam. 2004. Promotor D.F. Swaab. This thesis received in 2004 an international award from Gires in the United Kingdom (London) for outstanding research on sexual differentiation of the human brain. (http://dare.uva.nl/record/203154).

Lieverse R, Van Someren EJ, Nielen MM, Uitdehaag BM, Smit JH, Hoogendijk WJ. Bright light treatment in elderly patients with nonseasonal major depressive disorder: a randomized placebo-controlled trial. Arch Gen Psychiatry. 2011 Jan;68(1):61-70.