Voltooid leven is altijd ambivalent
2 reactiesOuderen die hun leven ‘voltooid’ vinden, lijden aan een diepe existentiële eenzaamheid en aan het gevoel er niet meer toe te doen, hebben hun ‘eigenheid’ verloren, kampen met geestelijke en lichamelijke moeheid en vrezen afhankelijkheid.
In Medisch Contact van afgelopen juni somde onderzoekster Els van Wijngaarden deze ‘thema’s’ al eens op (MC 25/2016: 36). Ze zijn de vrucht van fenomenologisch onderzoek. ‘Dat betekent’, legt Van Wijngaarden uit, ‘dat ik op zoek ben gegaan naar de ervaring en de verhalen van mensen, en daarvan de essentie heb proberen te vinden. Het gaat om open, weinig gestuurd onderzoek, en dat is ook de kracht ervan, want zeker als je nog niet precies weet waar je naar moet vragen is systematisch kwantitatief onderzoek niet goed mogelijk.’
Ze interviewde 25 70-plussers, waarvan de neerslag is te vinden in haar proefschrift waarop ze 22 november promoveert aan de Universiteit voor Humanistiek (Utrecht) en in een publieksboek – Voltooid Leven – dat er nu al is. Het eerste omvat de wetenschappelijke analyses; het boek zit dichter op de interviews en is op te vatten als een verhalenmozaïek, geordend naar de eerdergenoemde thema’s.
Het idee ‘ik ben klaar met leven’ speelt breed, vermoedt Van Wijngaarden. ‘Maar niet iedereen kan dat articuleren. Dat maakt het lastig voor hulpverleners. Zelfs de mensen die ik sprak en die het wel heel precies kunnen vertellen, vinden het vaak ongelooflijk moeilijk om er op gevoelsniveau over te spreken. Daardoor wordt hun gevoel van eenzaamheid alleen maar groter.’
Soms wordt die existentiële nood verward met depressie. Je moet als arts oppassen met het te snel stellen van die diagnose, vindt Van Wijngaarden. ‘De kans is namelijk groot dat ouderen zichzelf niet in het beeld herkennen.’ Ze vermoedt zelfs dat het gevoel van eenzaamheid en miskenning bij deze groep ouderen zou kunnen verminderen als de stervenswens minder snel, en zeker niet in eerste instantie, pathologisch geduid zou worden. De klinische benadering, stelt ze in haar boek, ‘onteigent’ het persoonlijke verhaal.
Blijft de vraag wat ouderen wél uit de nood zou kunnen helpen. Sociale interventies, zoals gespreksgroepen of ‘activerende huisbezoeken’, blijken – hoe voor de hand liggend ook – meestal geen remedie. Volgens Van Wijngaarden komt dat doordat deze interventies het verhaal van ouderen juist ‘reduceren, versimpelen, kleiner maken en in een mal gieten’. De problemen zijn daarvoor te diep en te complex. Ouderen met een stervenswens kunnen en willen niet instemmen met wat zich in hun leven voltrekt, stelt de onderzoekster. Ze kunnen en willen zich er niet aan overgeven. Daarbij ontstaat er spanning tussen enerzijds nog wel sociaal contact willen en er anderzijds toch voor kiezen om het af te houden; er is zelfs een spanning binnen dat afhouden zelf. ‘Een innerlijk onvermogen, een onzichtbare hand die het contact bemoeilijkt of zelfs verhindert.’
Dat maakt praten over hun stervenswensen ook zo moeilijk. Bovendien blijkt die wens bij doorvragen altijd ten diepste ambivalent: ‘Ik wil niet dood, maar ik kán niet meer leven.’ Van Wijngaarden: ‘De relatief gezonde man of vrouw met een intrinsieke, weloverwogen, duurzame wil om het leven te beëindigen ben ik niet tegengekomen. Mensen worstelen met hun stervenswens: ze zien slechts één uitweg, terwijl het de vraag is of dit inderdaad de enige optie is.’
Lijden aan het leven op hoge leeftijd is universeel en in dat opzicht onoplosbaar. Maar de mate waarin negatieve stereotyperingen over ouderdom, dementie en afhankelijkheid in het publieke domein naar voren komen, lijkt volgens Van Wijngaarden wel sterker geworden. Ouderen verinnerlijken die negatieve kijk.
Toch zag ze ook een lichtpunt én een mogelijk begin van een antwoord: ‘Ik heb ook gesprekken gevoerd in kloostergemeenschappen. Ook daar zijn stokoude mensen die het leven zat zijn, maar daar staat tegenover dat er tot de laatste adem die ze uitblazen echt iets van hen wordt verwacht. Ze houden ondanks alle ouderdomsgebreken een taak in de gemeenschap, en dat houdt hen overeind.’
Voltooid Leven, Els van Wijngaarden, AtlasContact, 208 blz., 19,99 euro.
Symposium Voltooid leven en promotie Els van Wijngaarden
Lees ook:
Hetty Dekker
huisarts, Rotterdam
Ik denk dat de eerste zin van artikel de kern bevat:
"Ouderen die hun leven ‘voltooid’ vinden, lijden aan een diepe existentiële eenzaamheid en aan het gevoel er niet meer toe te doen"
En daar kan zelfs counseling niet altijd een antwoord op bieden. ...Dat is mijns inziens de valkuil van de hulpverlener: altijd alles willen oplossen. Is dat men een dergelijk diepgaand existentieel probleem wel mogelijk? Een hoogbejaarde dame verwoordde het deze week als volgt: "Ik heb er moeite mee dat ik niet meer actief iets kan doen met mijn betrokkenheid met de wereld." Haar lichamelijke conditie staat haar dat niet meer toe. Ik weet zeker dat zij dit artikel met belangstelling zal lezen en en kijk uit naar haar commentaar.
Wim van der Pol
Counselor, Delft
Het boek van Els van Wijngaarden over Voltooid Leven lijkt mij een zeer waardevolle bijdrage aan de maatschappelijke discussie over dit onderwerp. Maar ik zou de discussie breder willen trekken. Want de mensen in onze maatschappij hebben meer wensen,... getuige de protestaanhang van de PVV, de toevlucht tot het referendum, de ondemocratische manipulaties van de Tweede Kamer en gedoe in de Eerste Kamer, de omgang met vluchtelingen en ga zo maar door. Dan noem ik nog niet eens de onvoorziene gevolgen van het langer thuiswonen tot de laatste snik. Dat doet mij de vraag stellen: Weten We Wel Wat mensen Werkelijk Willen? 6x de W. En in aansluiting op het stuk van Els: Weten mensen Wel Wat ze Werkelijk Willen.
Ik merk dat vaker aan mensen die getroffen zijn door een medisch incident. Zij zijn boos, willen klagen, willen claimen, willen aandacht en een luisterend oor. Mensen willen veel (zelfs dood zijn) maar wat willen zij precies? Weten zij de juiste weg te bewandelen? Willen ze iets anders dan eenzaam zijn? Ga zo maar door.
Wanneer we hierover na gaan denken, komen we er samen uit. Maar dan moeten we ophouden met alsmaar het probleem aanroeren, dat iedereen wel kent. Het is een kwestie van andersoortig zorgen, dan met Zorg steeds wordt benadrukt.
Ik bied als counselor andersoortige zorg, maar mensen weten de weg er naar nog niet te vinden. Ze verwachten die ook nog niet, omdat men overal om hen heen blijft steken in het benoemen van het probleem. Dat moet anders