Vluchtelingen horen niet in isolatie

De patiënte tegenover me is afkomstig uit een Afrikaans land en heeft in haar thuisland verschillende vormen van mishandeling, marteling en seksueel misbruik ondergaan. Waar ze nu over spreekt, gaat echter niet over haar land van herkomst, maar over iets wat in Nederland is gebeurd. Ze heeft het over haar tijd in vreemdelingenbewaring.

Ze vallen niet onder het strafrecht, maar worden wel onderworpen aan een gevangenisachtig regime

Elk jaar worden zo’n vierduizend mensen in Nederland in vreemdelingenbewaring geplaatst. Vreemdelingenbewaring in Nederland is bedoeld om mensen zonder verblijfsvergunning ‘beschikbaar te houden voor uitzetting’. Deze mensen worden dus niet gedetineerd omdat ze een delict hebben gepleegd, maar om te zorgen dat ze gerepatrieerd kunnen worden naar het land van herkomst. Hoewel ze geen misdrijf hebben begaan en niet onder het strafrecht, maar onder het bestuursrecht vallen, worden mensen in vreemdelingenbewaring onderworpen aan een gevangenis­achtig regime door de toepassing van de Penitentiaire beginselenwet. Zo verblijven zij in cellen, krijgen ze handboeien om bij vervoer buiten het detentiecentrum en wordt regelmatig bij wijze van straf gebruikgemaakt van isoleercellen.

Straf

Volgens een rapport uit 2020 van Amnesty International, Dokters van de Wereld en Stichting LOS is het aantal isoleercelplaatsingen in vreemde­lingen­bewaring de afgelopen jaren toegenomen, van 860 in 2017 tot 1176 in 2019.¹ Isolatie wordt, net als in het gevangeniswezen, gebruikt als straf, bijvoorbeeld bij het weigeren van een tweepersoonscel. Hierop staat een standaardstraf van twee weken isolatie. Weigert iemand na twee weken in de isoleercel opnieuw om in een tweepersoonscel te worden geplaatst, dan wordt de straf opnieuw opgelegd. Er zijn gevallen bekend van mensen die op deze manier meer dan een halfjaar in isolatie hebben doorgebracht. Dit terwijl volgens Europese regelgeving strafisolatie van gedetineerden alleen in zeer uitzonderlijke gevallen is toegestaan en de maximumduur van veertien dagen nooit verlengd mag worden.

Mensen kunnen ook geïsoleerd worden in het kader van een ordemaatregel, waarbij de isolatie bedoeld is om de veiligheid van de persoon of de afdeling te waarborgen. Volgens cijfers uit het eerdergenoemde rapport wordt in bijna twee derde van de gevallen deze ordemaatregel opgelegd in verband met psychiatrische problematiek zoals suïcidaliteit, automutilatie of verwardheid. Een psychiater wordt echter vaak niet of pas in een veel later stadium geconsulteerd. Mensen worden dus op een moment van grote psychiatrische crisis zonder tussenkomst van een psychiater in afzondering geplaatst.

Hallucinaties

De nadelige effecten van eenzame opsluiting zijn al sinds halverwege de negentiende eeuw door artsen gedocumenteerd, waarbij onder andere de term ‘prison psychosis’ gebruikt werd. Hallucinaties, wanen, angst en psychomotore onrust waren hierbij de belangrijkste symptomen. Ook in de afgelopen decennia heeft onderzoek bij mensen die langdurig geïsoleerd zijn geweest (bijvoorbeeld als gegijzelde of krijgsgevangene, maar ook in reguliere detentiecentra) soortgelijke psychische klachten laten zien. Daarbij waren de klachten over het algemeen ernstiger bij mensen die voor onbepaalde tijd werden opgesloten, vergeleken met hen die van tevoren wisten hoelang de afzondering zou duren. De effecten lijken deels reversibel als de eenzame opsluiting wordt opgeheven, maar onderzoek toont ook aan dat klachten als slaap­problemen, angst, verwardheid en concentratieproblemen nog ver na vrijlating kunnen aanhouden.²

Bij een crisis worden mensen zonder tussen­komst van een psychiater in isolatie geplaatst

Suïcidepoging

Vorig jaar interviewden wij in het kader van een kwalitatief onderzoek negen patiënten met posttraumatische stressstoornis (PTSS) die in vreemdelingenbewaring hadden gezeten.³ Maar liefst zes van hen hadden ook in een isoleercel gezeten, drie van hen nadat zij een suïcide­poging hadden gedaan. Ze vertelden dat ze geen psychiater hadden gesproken, of pas nadat zij al enkele dagen in isolatie hadden gezeten.

‘Ik zat samen met een andere vrouw in een cel’, vertelt een van de geïnterviewden. ‘Toen kwamen de bewakers haar halen en lieten mij alleen in de cel achter. Ik dacht dat ze haar vermoord hadden. Dat soort dingen doet de politie in Afrika. Ze hakken een vinger af, daarna een hand. Ik dacht dat ik er beter zelf een eind aan kon maken, voordat de bewakers het zouden doen. Toen heb ik drie flesjes shampoo opgedronken.’ Ze belandde vanwege suïcidaliteit in de isoleercel, waar ze vijf dagen verbleef. Ze zegt in al die tijd geen psycholoog of psychiater gesproken te hebben.

Strenge regels ggz

Ook binnen de ggz kunnen patiënten bij uitzondering geïsoleerd – of in ggz-termen: gesepareerd – worden wanneer de veiligheid van de patiënt of van de omgeving in gevaar komt. Er gelden dan echter zeer strenge regels voor separatie, waarbij het gehele beleid er bovendien op gericht is de patiënt zo snel mogelijk terug naar de afdeling te brengen. Een ander belangrijk verschil is dat patiënten in de ggz alleen gesepareerd mogen worden als zij een juridische maatregel hebben, waar dus toetsing door een rechter aan te pas komt. Ten slotte is van belang te noemen dat volgens de huidige richtlijnen bij separatie in de ggz er elk kwartier gericht toezicht is om te beoordelen hoe het gaat met de patiënt en elk halfuur face-to-facecontact. Er is continu een ggz-medewerker aanwezig en beschikbaar voor de patiënt en dagelijks beoordeelt een psychiater de patiënt.⁴ Al deze regels gelden in vreemdelingenbewaring niet.

De Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie heeft al eerder in een brandbrief aan de ministeries van Justitie en Veiligheid en van Volksgezondheid, Welzijn en Sport haar zorgen geuit over de huidige praktijk van isolatie in vreemdelingenbewaring. Hierop kwam een korte schriftelijke reactie, waarin de toenmalige staatssecretaris van Justitie en Veiligheid Ankie Broekers-Knol onder andere stelde dat patiënten in de ggz niet vergelijkbaar zijn met mensen in vreemdelingen­bewaring en de regels in de ggz dan ook niet voor hen van toepassing zijn. Aangezien volgens het eerder­genoemde rapport bijna twee derde van de isoleercelplaatsingen op psychiatrische gronden werd gedaan, is deze uitleg op zijn minst twijfelachtig te noemen.

Vogelvrij

Dat mensen in vreemdelingenbewaring die om psychische redenen in een isoleercel worden geplaatst, volledig buiten de regelgeving vallen zoals die geldt in de ggz is niet uit te leggen. Een kwetsbare groep mensen zoals ongedocumenteerde vluchtelingen, die überhaupt al verstoken zijn van veel rechten, wordt hiermee feitelijk vogelvrij verklaard. Wij roepen dan ook op direct te stoppen met de aantoonbaar schadelijke praktijk van isolatie in vreemdelingenbewaring zoals die op dit moment wordt toegepast. Het zonder meer opsluiten van mensen met psychische problemen kan niet en mag niet. Dit zou voor mensen zonder verblijfsvergunning niet anders mogen zijn. 

auteurs

Ragna Boerma, psychiater

Imma van Galen-Oosterkamp, psychiater, ARQ Centrum’45, team Ongedocumenteerden en Psychotrauma, Diemen

contact

ragna.boerma@gmail.com

cc: redactie@medischcontact.nl

voetnoten

1. Amnesty International, Dokters van de Wereld, Stichting LOS. Isolatie in vreemdelingendetentie - Update van het rapport isolatie in vreemdelingendetentie 2015. 2020.

2. Sharon Shalev. A sourcebook on solitary confinement. Mannheim Centre for Criminology London School of Economics and Political Science Houghton Street, London WC2A 2AE, UK. 2008.

3. Boerma, Van Galen-Oosterkamp, Smid. ‘They’re still adding more pain on me’; psychische klachten na vreemdelingen- detentie. Tijdschr Psychiatr. 2022;64(3):139-144.

4. Inspectie voor de Gezondheidszorg. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Toetsingskader Terugdringen separeren en afzonderen 2016.