Veertigduizend patiënten per dag

 Sjef Dirckx, ‘KLM-arts’

Op zondagmorgen is het zeer rustig op Schiphol-Oost. Dit is dan ook geen locatie waar veel vliegtuigpassagiers komen. In het gebouw waar de ‘KLM-travel clinic’ huist, is het daarentegen allerminst rustig. De telefoons, de telex en het faxapparaat maken duidelijk dat het in de luchtvaart niet veel uitmaakt dat het zondag 10.00 uur in de ochtend is. De weekenddienst van ‘KLM-arts’ J.M.J. (Sjef) Dirckx begon vrijdag om 17.00 uur en duurt tot maandag 07.30 uur. De werkzaamheden betreffen tijdens een weekenddienst voornamelijk het medisch transport en spoedeisende eerste hulp.

Dirckx neemt met de drie aanwezige verpleegkundigen de ‘medische transporten’ door. ‘Of er voor de zieke passagier uit Bangkok zuurstof mee moet en hoeveel’, vraagt een van hen. ‘Is dat die man die door een zeer ongelukkige samenloop van omstandigheden al twee vluchten heeft moeten wachten omdat er geen stretcher voor hem was?’ Het antwoord is bevestigend. ‘Dan gaan we nu niet moeilijk doen’, besluit Dirckx. ‘Er moet extra zuurstof mee. De zuurstofflessen die altijd al aan boord zijn, blijven reserve.’

Tussenlanding

De zorg voor het transport van passagiers die medische ondersteuning behoeven, is een onderdeel van het werk van Dirckx. Daarnaast is hij bedrijfsarts voor vliegend personeel, hoofdverantwoordelijke arts voor het vaccinatiecentrum en bemant hij het centrum voor de spoedeisende eerste hulp op het vliegveld. Zonodig adviseert Dirckx ook het personeel aan boord als er tijdens een vlucht iets met een passagier gebeurt op het gebied van gezondheid. ‘Vanacht werd ik gebeld over een kind met een epileptisch insult. Het vliegtuig waarin zij zich bevond was op weg naar Vancouver, maar heeft een tussenlanding gemaakt in Montreal. Zo’n beslissing wordt in overleg met het cabinepersoneel en in dit geval met een toevallig op de vlucht aanwezige arts genomen. Ze durfden het niet aan door te vliegen.’

Officieel houdt de KLM er geen rekening mee dat er zich altijd wel een dokter onder de passagiers bevindt. De inhoud van de ‘dokterskit’ verraadt anders. Deze bevat bijvoorbeeld atropine, clemastine, haloperidol, insuline, nitroglycerine en tal van andere geneesmiddelen die zeker niet tot de zelfzorgmiddelen behoren. Daarnaast is er in ieder KLM-toestel onder meer een bloeddrukmeter, een stethoscoop, een urinekatheter, een scalpel en een hechtset aanwezig. Er kan zelfs een infuus worden aangelegd. De KLM overweegt nog een bloedsuikermeter aan de ‘medical kit’ toe te voegen. De dokterskit mag alleen door een arts worden geopend en gebruikt.

‘Eigenlijk is er onder de passagiers altijd wel een dokter aan boord’, aldus Dirckx. ‘We horen wel eens dat artsen schrikken als wordt gevraagd of er een dokter in het vliegtuig aanwezig is. Maar een arts weet niet wat er allemaal tot zijn of haar beschikking staat. Natuurlijk is het lastig om in een rumoerig vliegtuig met ronkende motoren naar een buik te luisteren, maar de dokter staat zeker niet met lege handen.’

In navolging van Amerikaanse luchtvaartmaatschappijen krijgen KLM-toestellen binnenkort ook een defibrillator aan boord. Dirckx twijfelt aan het nut ervan. ‘De meeste hartklachten vinden niet tijdens de vlucht plaats, maar ervoor. Door opwinding over het lange wachten of angst voor het vliegen. Het apparaat beslist overigens autonoom of defibrillatie al of niet moet plaatsvinden.’

Weigeren

Vorig jaar vervoerde de KLM vijftien miljoen passagiers. Hieruit valt te berekenen dat de afdeling ‘Health, safety & environment’, waar Dirckx onder valt, dagelijks verantwoordelijk is voor meer dan 40.000 potentiële patiënten. De passagiers van tal van andere luchtvaartmaatschappijen die door de KLM op Schiphol worden afgehandeld (voorzien van brandstof etcetera), zijn dan nog niet eens meegeteld.

‘Gezien de passagiersaantallen gebeurt er relatief zeer weinig’, vindt Dirckx. ‘Er vindt vanzelf een sterke selectie plaats. Mensen die onzeker zijn over hun gezondheidstoestand, stappen niet in het vliegtuig. Bovendien mogen wij passagiers weigeren als we menen dat vliegen niet verantwoord is. Hoewel dat bij de KLM nog erg meevalt, worden veel maatschappijen daar steeds strenger in. Een tussenlanding maken kost nu eenmaal veel geld. Zeker als het vliegtuig eigenlijk op weg is naar Schiphol of bijvoorbeeld Detroit. Dat zijn luchthavens waar de meeste passagiers alleen overstappen. Als die passagiers door een tussenlanding hun aansluiting missen, kun je als luchtvaartmaatschappij je buidel trekken.’

Triage

De informatie over de passagier uit Bangkok kwam via de telex bij de KLM-travel clinic binnen. Dat is de gangbare methode voor alle passagiers die medische zorg behoeven en naar Schiphol komen. De verpleegkundigen, die vanwege hun koninklijk blauwe outfit vast vaak voor stewardessen worden aangezien, voeren de triage uit. Bij ingewikkeldere gevallen wordt Dirckx erbij gehaald. De dienstdoende arts beslist wat er nodig is voor het transport van een zieke passagier en de verantwoordelijkheid voor het al of niet meenemen van een patiënt ligt ook bij hem.

De mobiele telefoon gaat af. Bij het centrum spoedeisende eerste hulp op het vliegveld is een Deense vrouw binnengebracht met een sterk gezwollen been. Dirckx’ eerste gedachte, een trombosebeen, lijkt op basis van de informatie van de verpleegkundige onwaarschijnlijk. De passagier heeft namelijk ook een ontstoken teen en het been was al gezwollen op het moment dat ze in Argentinië in het vliegtuig stapte. Een andere passagier heeft in het vliegtuig zijn hoofd gestoten en is bang dat er iets mis is met zijn nek. Dirckx vraagt naar zijn identiteit. Het is een Indiër. ‘Dat scheelt’, zegt Dirckx, klaarblijkelijk op zijn hoede voor cultuurgebonden claimgedrag.

Trombose

Om van Schiphol-Oost bij de eerstehulppost op het vliegveld te komen, wordt de auto gepakt. Het ritje, dat tien minuten in beslag neemt, voert langs de douane. Een Boeing 747-400 taxiet tot vlak bij de eerste hulp. Het oorverdovende geluid maakt het toestel nog indrukwekkender dan het van zo dichtbij al is. De eerste-hulppost van de KLM wordt continu bemand. Er is altijd een arts van het zeven artsen tellende team aanwezig, of zoals nu, stand-by.

De Indiër op de eerste hulp blijkt een Pakistaan. De man ziet er zeer vermoeid uit. Hij legt uit dat hij met zijn voorhoofd tegen een openstaande bagageklep is gelopen en nu erg veel pijn in zijn nek heeft. De man wil graag een röntgenfoto. Dirckx onderzoekt hem. Zijn voorhoofd vertoont nog geen schrammetje. Er blijkt dan ook niet veel aan de hand. Een verrekking van de monnikskapspier. De patiënt blijft aandringen op een röntgenfoto. Dirckx legt uit dat dat in Nederland bij deze klachten niet wordt gedaan. Als hij bij thuiskomst in Pakistan nog steeds klachten heeft, moet hij daar zijn dokter maar om een röntgenfoto vragen.

Het been van de Deense vrouw is rood en gezwollen. Inderdaad geen trombose, maar een behoorlijk ernstige erysipelas, concludeert Dirckx. De vrouw geeft aan al drie dagen een antibioticumkuur te volgen die zij, ‘voor als er iets voorviel’, van haar huisarts had meegekregen voor zij naar Argentinië afreisde. Meer dan het been met natte doeken inpakken kan Dirckx niet adviseren. Het antibioticum moet de rest doen. Wel wordt voor de vervolgvlucht naar Denemarken meer beenruimte en een beensteun geregeld. Dat blijkt nog niet eens zo eenvoudig maar lukt toch. ‘Bijna alle beensteunen zijn momenteel in gebruik’, glimlacht Dirckx. ‘Vanwege de gipsvluchten.’

De Pakistaanse man trekt weer aan de bel. Als hij geen röntgenfoto kan krijgen, wil hij op zijn minst op papier hebben wat er aan de hand is. ‘Met een handtekening van de dokter.’ Dirckx vermoedt dat er wel eens een claim zou kunnen volgen. Hij vindt een creatieve oplossing. De Pakistaan krijgt een briefje met de medicijnen die hij krijgt voorgeschreven: een eenvoudige pijnstiller en een lichte spierverslapper. Met een handtekening. De man stapt tevreden op het vliegtuig.

Bolletjesslikkers

Omdat het werk dat op de eerste hulp wordt verricht, grote raakvlakken heeft met dat van de huisarts, krijgt de bedrijfsarts Dirckx nog wel eens kritiek vanuit de hoek van de huisartsen. ‘Dat deert me niet. Er zijn inderdaad raakvlakken, maar de luchtvaart kent ook een flink aantal medische aspecten die je in de huisartsgeneeskunde nooit tegenkomt. Ik denk dat het belangrijk is om je beperkingen te kennen en geen dingen te doen waar je niet goed in bent.’

De patiënten die Dirckx die zondag ziet, zijn medisch gezien niet heel erg interessant. Maar dat is ook wel eens anders. ‘We zien van alles, tot doden aan toe. Voorheen waren dat voornamelijk bolletjesslikkers, maar die zien we niet meer zo vaak. Blijkbaar is de kwaliteit van de cocaïneomhulsels verbeterd.’

‘In een vliegtuig heersen specifieke omstandigheden die van invloed kunnen zijn op de fysieke toestand van passagiers’, vervolgt Dirckx. ‘Er is sprake van een lage druk, lage luchtvochtigheid en een lage zuurstofspanning. Daarnaast heb je te maken met de krachten die optreden bij het opstijgen en landen en tijdens turbulentie.’

‘Op het morsen van hete koffie of thee na geeft dit laatstgenoemde aspect over het algemeen maar weinig problemen. Vervelender is de lage luchtvochtigheid. Met 15 procent zit dit ver onder de normale 40 tot 70 procent. De lage luchtvochtigheid leidt tot meer kans op infecties van de bovenste luchtwegen. Dit is voornamelijk voor het vliegend personeel een probleem omdat die ook in de hotels vaak te maken krijgen met zeer droge lucht vanwege de airconditioning. Overigens weten de meesten daar wel raad mee. Die gooien bij binnenkomst in de hotelkamer gewoon een emmer water over de vloer of hangen een zeiknatte handdoek op. De luchtvochtigheid in het vliegtuig is praktisch erg moeilijk te verhogen. Daarvoor zou je heel wat moeten meenemen.’

Ook de lage luchtdruk kan nare gevolgen hebben. Gassen in het lichaam zetten hierdoor uit. Hierdoor kan bijvoorbeeld een passagier met een liesbreuk, obstipatie of een recent geopereerd gewricht tijdens de vlucht pijn krijgen als gevolg van uitzetting van lucht in het lichaam. De uitzetting en dus de pijn verdwijnen echter weer zodra het vliegtuig is geland. Het uitzetten van lucht in het lichaam is ernstiger bij een recente abdominale of thoracale operatie. De inwendige drukverhoging kan namelijk voor lekkage zorgen.

Volgens Dirckx heeft de lage zuurstofspanning over het algemeen de ernstigste gevolgen. ‘Dit is van belang bij passagiers met ischemische problematiek of longaandoeningen. Daarnaast kunnen er bij patiënten met een verhoogde intracraniale druk, problemen ontstaan door de lage zuurstofspanning. Mogelijk komt dit doordat het lichaam meer bloed naar de hersenen stuurt ter compensatie van het zuurstofgebrek. Ook een patiënt met sikkelcelanemie kan in de problemen komen bij een lage zuurstofspanning. Recent is er nog een sikkelcelanemiepatiënt tijdens een vlucht overleden.’

Vliegangst

Nog één voor de luchtvaart specifieke omstandigheid is het simpele feit dat vliegtuigen vliegen. De medische dienst van de KLM heeft vaak te maken met passagiers met vliegangst. ‘Vliegangst is natuurlijk wel vervelend, maar medisch gezien meestal niet ernstig. Soms komt een passagier met gigantische spierpijn uit het vliegtuig. Deze heeft dan de hele vlucht verkrampt gezeten. Gisteravond werd ik nog gebeld over iemand die werd overvallen door vliegangst. Het was nota bene een steward. Ik zag in zijn dossier dat het hem al eerder was overkomen. Naar de oorzaak kan ik alleen gissen, maar het komt vaker voor dat mensen na jaren vliegen ineens last van vliegangst krijgen.’

De mobiele telefoon gaat. Dirckx moet terug naar Schiphol-Oost. Hier stopt het bezoek van Medisch Contact. De weekenddienst van Dirckx gaat nog even door. Het vliegverkeer stopt immers nooit.