Van handdruk voorgoed naar hoofdknik
‘Handen schudden is in de gezondheidszorg sowieso eigenlijk geen goed idee’
10 reacties
Wat doe je als arts met die patiëntenhand nu de coronamaatregel van anderhalve meter afstand houden is vervallen: weer schudden of niet? Nee, zeggen de meeste dokters desgevraagd.
Eén hand op haar borst en een buiginkje met het hoofd. Daar kwam cardioloog Tamara Aipassa, na een korte begroetingszoektocht in de begindagen van de pandemie, op uit als passende oplossing. ‘Ik heb veel met ouderen te maken. Een boks of voetje voelde niet goed.
Met dat hoofdknikje kan ik toch even connectie leggen, elkaar erkennen. Ik geef een duidelijk signaal dat ik geen hand geef, maar maak wel contact. Het is respectvol en effectief.’
Die groet is ze van plan erin te houden op de poli, om ‘de kans op verspreiding van niet alleen corona, maar alle andere ziekmakende organismen zo klein mogelijk te houden’, zo liet ze recentelijk via Twitter weten.
Benieuwd naar de begroetingsgang van zaken onder artsen nu de anderhalve meter regel is vervallen, bevroeg Medisch Contact lezers daarover via een poll.
Namasté
Van de 337 artsen die hierop reageerden, laten de meesten de patiëntenhand nog rusten. Slechts acht artsen pakken die hand weer vast.
‘Alleen met een open vraag en als de patiënt dat geen bezwaar vindt of zelfs waardeert’, licht een huisarts toe. ‘Ik geef de patiënt de keuze, we moeten hier immers weer aan wennen en ik wil ze niks opdringen’, aldus een verzekeringsarts, die verzucht het handen schudden zelf ‘echt te hebben gemist’. ‘Het contact maken verliep toch altijd een tikje onwennig met een halve zwaai en afvragen wanneer ik nou mijn naam zou moeten zeggen.’
De polldeelnemers die vooralsnog de voorkeur blijven geven aan een alternatieve begroeting, zetten daarvoor verschillende varianten in, eventueel in combinaties: van zwaaien tot hoofdknikjes, van verbale groet tot nadrukkelijk oogcontact of begeleidende handgebaren. ‘Hand opsteken, eventueel de kamer in wijzen en “welkom” of “kom verder” zeggen’, schetst een huisarts.
Verder benutten sommigen coronaklassiekers als de boks, het voetje en de elleboog. Zo besluit een arts verstandelijk gehandicapten tot het handhaven van ‘een elleboog of niets’. Een radioloog opteert voor ‘een boks bij kinderen’. Een huisarts bedacht een zachte boksvariatie: ‘polsen kruisen met een patiënt’. Oosters geörienteerde groeten, bijvoorbeeld met gevouwen handen voor de borst of hand op het hart, worden ook ingezet. Een huisarts bevalt het ‘uitstekend’ om daarbij ‘namasté’ te zeggen.
Sommige artsen geven aan dat het feit dat hun instelling de anderhalvemeterregel nog hanteert, reden is om af te zien van handen schudden. Maar anderen geven als beweegreden het blijven voorkomen van besmettingen. ‘Ik zeg een beetje grappend dat handen schudden in de gezondheidszorg sowieso eigenlijk geen goed idee is’, aldus een specialist ouderengeneeskunde, die zelf kiest voor een ‘korte hoofdbuiging met handen gekruist voor de borst’, en soms ‘een elleboog’. ‘Ik ben me nu meer bewust geworden van de positieve effecten van geen handen schudden’, merkt een huisarts (die opteert voor ‘hand op de borst en knik of boks’) op. ‘Ik denk dat ik het er, misschien wat minder fanatiek, in houdt.’
‘Gaat prima zo! Nu nog te vroeg denk ik’, motiveert een gynaecoloog diens aanhoudende keuze voor groeten op afstand. Een psychiater die ‘de Indiase manier’ hanteert, noemt dat ‘de meest gezonde manier van begroeten’.
‘Straks krijg je weer de buikgriepvirussen’
Vieze bedoening
Sommige artsen weten het zeker: die handdruk komt er niet alleen op dit moment, maar sowieso nooit meer in. Een bedrijfsarts (beoefenaar van ‘de Thaise buiging’) is stellig: ‘Ik heb veel last van de speekseloverdraagbare aandoeningen die ik cadeau krijg van de patiënten via hun handen. Al dertig jaar. Ik ga nooit meer handen schudden en doe ook niet aan boks of elleboog.’ Een opgeluchte huisarts die ‘in de deuropening staat met een “kom binnen”-gebaar en een hoofdknikje’ vindt het ‘heel erg fijn om niet meer die vieze handen die ik weet niet waar hebben gezeten te schudden.’
Een uroloog (‘hand omhoog in wuifgebaar’) had voor corona al zijn ‘bedenkingen over het handen schudden in de zorg’. ‘Nu lijkt me het juiste moment om dat niet meer te doen.’ Een cardioloog, inmiddels liefhebber van ‘een klein knikje zoals Japanners doen’, is van mening ‘dat we nooit meer handen moeten gaan schudden in de zorg!’ Een oogarts ‘stopt hier definitief mee’, want ‘handen geven blijft eigenlijk een vieze bedoening, zeker gezien het feit dat ik op een dag in het verleden meer dan honderd handen moest schudden.’
Een huisarts (die patiënten ‘verbaal en met gesticulaties’ welkom heet), was al achttien jaar geleden gestopt met de handdruk. ‘Juist om de reden van deze pandemie en de gevolgen daarvan. Ik wil niet als besmettingsbron optreden van mijn eigen patiënten, voor wat voor virus dan ook. Ook een gewone griep kan al dodelijk zijn voor kwetsbare patiënten.’
Een orthopeed schaft de handdruk graag landelijk af in ziekenhuizen. ‘De pandemie biedt deze nieuwe start. Beter voor de hygiëne. En wat is nou de toegevoegde waarde van deze handdruk?’ Een andere arts die ‘de ongeschreven regel van handen schudden’ op langere termijn kan missen, vindt dat ‘beleefdheid tonen op andere manieren kan’. Een uroloog heeft vast een voorschot genomen en kiest voor ‘gewoon begroeten en toelichten geen handen meer te geven, nooit meer’.
Patiënten
Wat de patiënt wil, bepaalt soms wat er verder gebeurt: ‘Ik ga weleens met de patiënt mee: boks, elleboog’, merkt een bedrijfsarts op. Een huisarts geeft enkel ‘soms een elleboog als de patiënt initiatief neemt’. Dat geldt ook voor een vakgenoot, maar met tegenzin, want ‘zelf vind ik dat niks’. Een andere huisarts spreekt ‘een ‘vriendelijk welkom’ uit om ‘onnodig lichamelijk contact te mijden’ want ‘de meeste mensen willen dit (nog) niet.’
Als de patiënt er ‘als eerste’ voor kiest, wil een reumatoloog nog wel ‘een elleboogje doen’. Maar anders is het ‘knikken, goedendag zeggen, af en toe zwaaien’. De ervaring van een huisarts (zelf van het model ‘zwaaien, knikken en de kamer in gebaren’) is dat ‘sommige patiënten, vooral de hele oude, vaak gewoon een hand uitsteken...die ik doorgaans aanneem’.
Het expertiseteam infectiepreventie van de Federatie Medisch Specialisten (FMS) heeft overigens in een matrix adviezen opgesteld wat wanneer te doen, afhankelijk van de epidemiologische fase waarin Nederland verkeert wat betreft SARS-CoV-2. Over handen schudden zegt de matrix: niet doen als het risiconiveau ernstig, zorgelijk of waakzaam is, zoals nu. In geval van een normale situatie acht de FMS het ‘de keus van de professional, vakgroep of instelling of ze handen willen schudden’. Het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG) adviseert vooralsnog in huisartspraktijken de anderhalve meter afstand te behouden.
Cardioloog Aipassa ziet graag dat dokters nu met elkaar in discussie gaan over nut en noodzaak van handen schudden. ‘Straks krijg je weer de buikgriepvirussen en wat al niet allemaal. Je kunt wel tussendoor je handen desinfecteren, maar moeten we per se weer terug naar hoe het vroeger was als we een nieuwe weg hebben gevonden? De vraag is ook: wat willen patiënten? Het is verfrissend om dit tegen het licht te houden. Met ruimte voor ieders eigen invulling.’
Lees ook
R. IJmker
SEH-arts KNMG, Enschede
Voelde het eerst vreemd om mensen geen hand te geven, nu is het zo ingeburgerd dat het voor mij (bijna) omgekeerd is. Een hand geven is in de regel niet noodzakelijk om betrokkenheid bij een patiënt te kunnen tonen, dat kan het erg goed door lichaams...houding en woorden heb ik gemerkt. En uitzonderingen kan echt nog wel: hand op een arm of schouder als een patiënt dat echt nodig heeft blijft bij mij. Zeker op een SEH waar je zoveel zieke onbekende patiënten met soms (onbekend) verminderde weerstand achterelkaar ziet, vind ik het vanuit algemeen hygiënisch/infectiepreventie oogpunt logisch om geen handen te schudden (waarom hadden we daar deze pandemie voor nodig?). Lichamelijke onderzoek doe ik overigens altijd met handschoenen aan (ook weer op een SEH: geen idee wat patiënt heeft en ze komen meestal niet net onder de douche vandaan ...).
E.P.A. Gebuis
Ziekenhuisarts KNMG, Leiden
Persoonlijk vraag ik me af hoe onze collega's die geen handen meer willen schudden denken over het lichamelijk onderzoek? Geen handen schudden maar vervolgens wel de patiënt over het hele lichaam bevoelen en bekloppen.
Of is de conclusie na 18 maa...nden videoconsulten dat we het lichamelijk onderzoek ook maar in de ban doen?
M. Voerknecht
Huisarts, Bussum
Wie de kracht van aanraking ontkent miste een deel van zijn emotionele ontwikkeling.
Connectie kent alle zintuigen. Wie deze niet eert .. die hoort niet in het vak.
Collega's die die me hierop willen aanvallen: wees welkom.
Het is hoog ti...jd voor een ethische discussie in hoeverre we als artsen blind nitwitten in de zorg, ethiek en echte zorg nog willen volgen. Een minister die geen blijk geeft van enig ethisch besef is misplaats in het ambt dat hem toebedeeld werd.
Wilt u tot in lengte van dagen uw eed negeren? Zorg is meer dan kritiekloos achter onze overheid aanlopen en Ja knikken..
Artsen hebben een functie in de bewaking van ethische vraagstukken; helaas raakte dat nu al meer 18 maanden in vergetelheid.
Connectie is ook aanraking, connectie, erkenning, warmte en elkaar niet melaats verklaren.
Dus ja, dit is een warm pleidooi voor bezinning, waarden overwegen en wetenschap bevragen die de aanraking als bron van Corona besmetting aantoont.
Als u serieus zoekt zult u zien dat er op Pubmed geen enkele publicatie te vinden is die deze maatregel van geen handen schudden rechtvaardigt; het is een luchtweg virus, geen Noro virus.
Dus geen diarree / cruiseschip virus.. airborne besmetting dat is de route.
Mocht u bewijs voor handen schudden vinden: stuur het graag naar me door en ik wijzig mijn standpunt per direct.
EBM werd in een noodvaart ten grave gedragen en wij als artsen verzaakten om deze onzinnige "geen handen schudden... karretejes ontsmetten.. en elkaar niet mogen aanraken" idiotie te ontkrachten..
Moedig naar bewijs vragen, sneuvelde in no time voor: in de rij lopen uit angst voor kritiek van collegae en vooral geen vragen stellen. De connectie met de patient werd over boord gegooid en de meest respectloze collega's gingen over naar telemedicine, beeldschermgeneeskunde en het vergeten van alle vaardigheden die geneeskunde scheidt van een computer algoritme.
De menselijk maat en connectie.. aanraking als vorm van connectie.. Het is zo waardevol en met de juiste lengte en ook warmte, het is connectie en liefde gevend. Ik schaam mevoor mijn beroepsgroep.
Hoe heeft u zonder enig bewijs voor schade van connectie, zo blind achter een overheid met nul kennis van EBM aan kunnen rennen.
Zijn wij artsen echt zo laf? Is de groepsdruk om niets te mogen zeggen echt zo hoog? Is het (hoogste) tijd voor bezinning, hoe wij als beroepsgroep onder de enorme groepsdruk functioneren in plaats van zelf kritisch te durven denken en dit ook te durven ventileren?
Ik denk het wel.
Excessen van niet spreken of als artsen niet ethiek te durven aanspreken zijn in onze tijdlijn helaas niet een zeldzaamheid, maar meer een opeensomming van schaamte die we collectief zouden moeten voelen bij het serieus nemen van een artsen eed.
gepensioneerd internist nefroloog/ vasculair geneeskundige, Gijs M.T. de Jong, Dordrecht
Wanneer deze collega naar Pubmed gaat, kan hij deze referenties vinden:
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32392125/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6805437/
Hieruit blijkt dat het wel of niet schudden van handen zeker relevant is v...oor de verspreiding van infecties zoals Covid.
Geneeskunst beslaat voor een deel uit wetenschap en voor een deel uit gezond verstand met pathofysiologisch redeneren. Evidence based medicine is maar deels bruikbaar. Het gebruik van antibiotica bij bacteriële infecties, het geven van zuurstof bij een lage saturatie en het redden van drenkelingen is allemaal niet evidence based. Toch doen we dat. Gelukkig maar. Heel verstandig in mijn ogen.
Om de Covid pandemie in te dammen zijn de basisregels essentieel: 1,5 meter afstand en handen wassen. De R-waarde is nooit boven de 5 geweest. Aerosolen zijn dus nooit erg belangrijk in de transmissie (uitgezonderd wellicht bijzondere omstandigheden). Van de gewone verkoudheid weten we dat handen wassen relevant is. Waarom zou dat dan niet relevant zijn bij een soortgelijke infectie als Covid? (Dat betekent overigens niet dat Covid een onschuldige aandoening is als gewone verkoudheid)
De vraag is hoe lang we dat vol moeten houden. De korte termijn winst was groot. De langere termijn kosten zouden wel eens te groot kunnen zijn ( zie mijn eerdere reactie).
Het moment van overgang is niet zo eenvoudig te bepalen. Dat hangt af van de epidemiologische gegevens die we krijgen.
P. Staal
Huisarts, Tilburg
Uw reactie stuit mij tegen de borst. Het oorspronkelijke artikel gaat over handen schudden en niet over de eed van Hippocrates. De wijze waarop collega's die kennelijk een andere mening hebben worden gedevalueerd (Die hoort niet in het vak / blind ac...hter de overheid met nul kennis) doet de collegae die de mening zijn toegedaan dat handenschudden misschien beter niet meer kan gebeuren zwaar tekort. Ik ervaar dat niet als lomp of onwetend of immoreel, maar zie dat meer als een mening die er ook mag zijn. Dat ik een andere mening heb dan de meeste collegae die in het artikel aan het woord zijn, moge duidelijk zijn uit mijn stuk hieronder. Maar met elkaar een gesprek aangaan begint met elkaar serieus nemen en niet elkaar demoniseren tot collega's met nul kennis waar je je voor moet schamen. Ik deel dat gevoel overigens geenszins, integendeel: ik heb en diep respect voor onze beroepsgroep als geheel.
P. Staal
Huisarts, Tilburg
Jammer dat het kind met het badwater wordt weggegooid. We moeten naar elkaar niet uitstralen dat je als mens vies bent of vies gevonden wordt. Als we de normale hygiëne betrachten (dat houdt voor een arts wel in dat je heel vaak je handen wast en so...wieso tussen ieder patiëntcontact) lijkt het me allemaal geen probleem. Ik vind het overdreven en schraal.
Ik schreef ooit een column over handen geven en handen nemen in een vakblad heel ver voor de coronatijd, ik voeg hem even toe ter lering ende vermaek:
Handen nemen.
Het mooie van mijn vak is dat je de hele dag handen geeft. Dit een fijne manier om elkaar te ontmoeten en elkaar even waar te nemen, goed voor de mens van groot tot zeer klein. Het schudden van elkaars hand is tegelijkertijd gemakkelijk afstandelijk en comfortabel persoonlijk. De vele wijzen waarop je dat kan doen – met iedereen en telkens is het weer anders– maakt dat er onuitputtelijk veel mogelijkheden zijn om elkaar te ontmoeten. Maar als je een hand geeft , is het de bedoeling dat je er ook één neemt. Toch spreken we in de regel niet van handen nemen. Dat zou ook een beetje hebberig klinken als een moeder bij de dokter tegen haar kind zou zeggen: ‘neem eens netjes een handje!’ Tevens zit er in het geven van die hand ook wel het karakter van de waarneming: behalve dat je wat geeft, neem je ook iets. Opvallend is dat in het woord waarnemen ook het woord nemen zit, want dat is eigenlijk de essentie. Je krijgt iets van iemand. Iemand geeft een indruk van zichzelf. Daarbij kruist het geven en nemen zich, want je doet het beiden allebei tegelijk. Beide mensen geven en nemen die hand, laten iets zien en nemen iets waar. In sommige culturen zijn mensen beledigd als je iets niet accepteert van wat ze geven. Ze voelen zich dan niet serieus genomen, niet waar genomen. Bij handen geven is het eigenlijk net zo. Je moet het wel goed doen en er jezelf in leggen. Als je er te vluchtig of te serieus mee omgaat wordt het moeilijker voor de ander om te geven en te nemen. Want als je geeft, neem je ook een beetje. Daarom zou je ook kunnen spreken van handen nemen. Het is dan ook een goede oefening beide woorden van de andere kant te benaderen en ze om te wisselen. Zo wordt duidelijk dat geven en ontvangen dichter bij elkaar liggen dan je denkt. Ik neem het u te doen hiermee eens oefenend om te gaan. Geef me vooral niet kwalijk als dat moeilijk blijkt te zijn. Maar ga vooral door, dat neemt de burger moed.
[Reactie gewijzigd door op 14-10-2021 16:22]
H. van der Pol
psychiater, Heerenveen
Wat een armoe..., de handdruk vaarwel zeggen. Afstandelijkheid als de nieuwe norm, alsjeblieft niet!
Uitzonderingssituaties daargelaten (o.k.'s, i.c.'s) lijkt het me in alle opzichten (fysiek, emotioneel, sociaal) bijzonder ongezond om elkaar letter...lijk op afstand te houden.
Dat dit überhaupt gezegd moet worden is al zo treurig.
gepensioneerd internsit nefroloog/ vasculair geneeskundige, Gijs M.T. de Jong, Dordrecht
Een interessante observatie. Maar alles heeft een prijs. Soms realiseer je je dat niet zo. Door geen handen te schudden of vast te pakken, ontneem je jezelf een tactiel deel van het vak. Je mist de bijzonder gladde huid van de hypogonadist. Bij opge...nomen patiënten gaf ik vaak de rechterhand terwijl ik met mijn linker tegelijkertijd net boven de elleboog de bovenarm losjes vastpakte. Hoe vaak voelde ik niet die gespannen biceps ontspannen? Ik heb het geluk dat mijn handen meestal lekker warm zijn. Soms zeiden patiënten dat mijn handen hen weldadig aandeden.
Inmiddels ben ik schipper aan de wal, maar in mijn ervaring was tactiel contact een belangrijke bron van informatie. Om als arts je patiënt bij te staan, heb je al je zintuigen nodig. Het is niet alleen een intellectuele exercitie. De non-verbale communicatie is, zoals we weten, heel belangrijk. En die kleine observaties kunnen een vlaggetje in je hoofd doen opsteken waardoor je op het juiste spoor komt.
100 patiënten is inderdaad veel, maar ik had toch zo'n 60 patiëntencontacten per werkdag. Gewoon handen wassen werkt heel goed. En bij ruwe handen dan maar even wat crème erop. De prijs daarvan is te verwaarlozen.
S.J.F. Gerbrandy
Oogarts, Amsterdam
Wat mij betreft was de handdruk al dubieus vanwege overdracht van besmettingen. Nu is hét moment om er definitief afscheid van te nemen.
Ringen en polshorloges mochten al niet vanwege besmettingsrisico dus waarom een handdruk wel?
J.M. Keppel Hesselink
pijnarts, Bosch en Duin
De moderne en jongere artsen vergeten dat de handdruk een enorme steun kan zijn bij de diagnostiek, vooral als we ons begeven op het terrein van de onbegrepen lichamelijke klachten. Het waren in ons land de psychiaters en boogleraren Ruemke (Utrecht)... en J.H. van den Bergh (Leiden) die op het grote belang van de handdruk wezen bij de psychiatrische diagnose.
Ik weet zeker dat ik veel meer inzicht krijg bij de vele patienten met onbegrepen pijnklachten, als ik de de hand schud.
Ik herinner me goed dat ik in een van de boeken van professor van den Bergh las over de ateleiotische handdruk, een geheel vergeten expressie van de schizophreen (..) bij het eerste contact. Een plakkerige, drukloze hand, fenomenologisch te karakteriseren als een handdruk in 'afwezig. Een handdruk die hij als vrijwel pathognomonisch zag voor patienten met psychotische kenmerken. De eerste keer dat ik een dergelijke handdruk kreeg, ging er een schok van herkenning door me heen.
Ook patienten met persoonlijkheidsstoornissen hebben vaak afwijkende wijzen van de hand schudden, die veelzeggend kunnen zijn.
We gooien dus een belangrijk stuk informatie meteen overboord nu de Covid ons die kans geeft. Ik denk dat we even moeten nadenken of we deze informatie echt naast ons neer willen leggen. De geneeskunde is al volledig ontzielt immers en neigt steeds meer naar het puur kwantitatieve. De handdruk draagt de expressie van de hele mens voor ons, en is dus een kwalitatief stukje diagnostiek. Willen we dat niet meer?
Professor F.J.J. Buytendijk zou vast trotsch op me zijn als hij dit zou lezen....