Toegang tot geneesmiddelen stapje dichterbij

‘Laat de wereld weten dat patentregels geen belemmering mogen zijn voor de volksgezondheid!’ Aldus de woordvoerder van Botswana vorige week bij de besprekingen over de interpretatie van het TRIPS-verdrag tijdens de wereldhandelstop in Doha, in de Golfstaat Katar. ‘In kwesties van leven en dood moet het multilaterale handelssysteem flexibel zijn’, zei de woordvoerder van dit land dat een van de hoogste percentages seropositieve volwassenen heeft. En Botswana stond in deze oproep niet alleen. Een groot deel van de 142 leden van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) legde in Doha vergelijkbare verklaringen af.

Na een aantal dagen formeel en informeel vergaderen werd uiteindelijk een ministeriële verklaring aangenomen over het TRIPS-verdrag en volksgezondheid. Deze schept duidelijkheid over de interpretatie van de bestaande internationale octrooiwetgeving, zonder aan bestaande regels te gaan tornen. Eerder dit jaar is gebleken dat die interpretatie tot onduidelijkheid leidt en in een aantal gevallen zelfs tot regelrechte conflicten. Het voorbeeld van de aanklacht door farmaceutische bedrijven tegen de regering van Zuid-Afrika om zijn geneesmiddelenwetgeving, is bekend. Ontwikkelingslanden die goedkoop geneesmiddelen wilden produceren of importeren, wisten tot op heden niet

precies of dat nu volgens internationale patentwetgeving was toegestaan. Uit prijsstudies van geneesmiddelen blijkt dat patentbescherming de prijs hoog houdt; (gepatenteerde) merkgeneesmiddelen zijn voor miljoenen arme patiënten met ziekten als malaria, darminfecties of complicaties bij HIV dan ook onbetaalbaar. Juist vanwege die onduidelijkheden heeft een grote groep ontwikkelingslanden het initiatief genomen om te werken aan een aparte ministeriële verklaring van de WTO.*

Volgens de Pakistaan Zafar Mirza, woordvoerder van het netwerk Health Action International, is de verklaring die uiteindelijk op de laatste dag van de conferentie is aangenomen ‘een duidelijke stap voorwaarts, hoewel deze sterker had kunnen zijn. De verklaring erkent ( ... ) de soevereiniteit van overheden om die maatregelen te nemen die nodig zijn om problemen in de toegang tot geneesmiddelen op te lossen.’ De tekst refereert aan het recht van WTO-leden om volksgezondheid te beschermen, en ‘in het bijzonder, toegang tot geneesmiddelen voor iedereen te bevorderen’. Ondanks de druk vanuit bepaalde lidstaten om de verklaring alleen van toepassing te laten zijn op een beperkte groep infectieziekten, en vooral op HIV/AIDS, is uiteindelijk toch besloten om te verwijzen naar alle volksgezondheidsproblemen.

De verklaring bevat een verwijzing naar de doelstellingen en principes van het TRIPS-verdrag, die onderstrepen dat patentwetgeving op evenwichtige wijze zowel het maatschappelijk belang als het belang van patenthouders moet dienen. Ook bevestigt de verklaring dat landen het recht hebben om dwanglicenties te verstrekken op door henzelf te bepalen gronden, en tot parallelle import van geneesmiddelen over te gaan. ‘Het is als het ware een wegenkaart om de flexibiliteit in het TRIPS-verdrag te gebruiken ten gunste van volksgezondheid, en het zal een toetssteen zijn voor elk nieuw bilateraal of regionaal handelsverdrag’, aldus James Love van de Amerikaans organisatie Consumer Project on Technology.

De ministeriële verklaring heeft vooral een politieke waarde: met dit document in de hand kunnen ontwikkelingslanden farmaceutische bedrijven afschrikken die nog zouden willen proberen een rechtszaak tegen hen aan te spannen als ze bijvoorbeeld goedkope geneesmiddelen vanuit het buitenland parallel willen importeren. Ook kunnen ze westerse overheden de deur wijzen als die dreigen tot handelssancties over te gaan omdat het ontwikkelingsland het patentrecht zou schenden. De komende tijd zal moeten blijken of dit inderdaad zo zal werken in de praktijk.

De ervaring leert namelijk dat de voorstanders van sterke patentbescherming onvermoeibaar zijn. Tekenend hiervoor is dat de Verenigde Staten in Doha op het allerlaatste moment nog hun steun aan de verklaring over TRIPS en volksgezondheid wilden intrekken, nadat zij door de Amerikaanse branchevereniging van farmaceutische bedrijven onder druk waren gezet. Veel non-gouvernementele organisaties, waaronder Wemos, zetten dan ook wel enige vraagtekens bij de bruikbaarheid van de ministeriële verklaring over TRIPS en geneesmiddelen, want de toon ervan is namelijk nog weinig verplichtend. Ook doet de verklaring geen concrete uitspraak over de instrumenten die ontwikkelingslanden zonder eigen farmaceutische industrie - de armste landen - kunnen inzetten om onder dwanglicenties geneesmiddelen uit bijvoorbeeld een land als India te importeren; terwijl bijvoorbeeld Afrikaanse landen daar wel om hadden gevraagd.

De Europese Unie heeft hier een kans laten liggen. Hoewel Europa een belangrijke rol heeft gespeeld als bemiddelaar tussen enerzijds de ontwikkelingslanden en anderzijds de Verenigde Staten, Canada en Zwitserland, was haar eigen positie in Doha net iets te kleurloos.

Patiënten in ontwikkelingslanden hebben er niet veel aan om lang stil te staan bij de vraag wat er nog beter had gekund aan de verklaring. Zij willen vooral dat hun overheden spoedig werk maken van de mogelijkheden die het TRIPS-verdrag biedt om geneesmiddelen goedkoper te maken, zodat ze snel aan de benodigde medicijnen kunnen komen.  <<

* Deze verklaring over TRIPS en volksgezondheid is aangenomen als een van de bijlagen bij de algemene ministeriële verklaring van Doha, die de resultaten van het totaal van de ministeriële conferentie bevat.

Lees hier het artikel Steekspel rond medicijnpatenten - MC 45