Tegen de klok in

Nachtwerkers kampen op de lange termijn duidelijk met meer klachten

Mensen zijn dagdieren: overdag functioneert ons lichaam optimaal. Dokters in de nachtdienst zetten hun biologische klok op zijn kop en lopen daarmee mogelijk meer risico op ernstige ziekten als kanker. Werken in de nacht heeft zijn prijs.

Werken tussen zeven uur ’s ochtends en zeven uur ’s avonds levert voor mensen fysiologisch geen problemen op. Meer dan de helft van de werkende bevolking werkt echter ook buiten deze optimale kantooruren en 16 procent ook regelmatig in nachtdiensten,  tussen middernacht en zes uur in de ochtend. Omdat een groot deel van de gezondheidszorg werkt als een 24-uurs bedrijf, zijn nachtdiensten part of the job.

Een mens in de ochtend is een ander dan diezelfde persoon in de nacht. In vele fysiologische en metabole parameters zit een 24-uurschommeling. Lichaamstemperatuur, hartfrequentie en doorgankelijkheid van de luchtwegen hebben hun maximum in de namiddag. Lichaamsfuncties die het functioneren bepalen, kennen een dal rond zes uur in de ochtend. Vandaar dat het risico op fouten relatief het grootst is aan het eind van de nacht.

‘Net als andere dagdieren zijn mensen erop ingesteld om overdag actief te zijn en ’s nachts te rusten’, zegt Bert van der Horst, bijzonder hoogleraar Chronobiologie en gezondheid aan het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam.

Hypothalamus

Waarom zijn nachtdiensten zo vermoeiend? Een blik op de fysiologie laat zien dat het menselijk lichaam 24-uursschommelingen kent, ofwel een circadiaans ritme. In de ochtend stijgt de bloeddruk, terwijl de hoeveelheid van hormonen als melatonine en het groeihormoon dalen. De temperatuur is voor het opstaan op zijn laagst en piekt in de late middag. Aandrang om te urineren en darmbewegingen worden ’s nachts onderdrukt. Door de invloed van licht duurt een cyclus in het circadiaans ritme een etmaal.

Licht wordt opgevangen door recent ontdekte zintuigcellen in het oog, die signalen doorgeven aan de hersenen. Daar bevindt zich de nucleus suprachiasmaticus (SCN), een groep van tienduizend zenuwcellen in de hypothalamus. De SCN strekt zich uit over de twee hersenhelften en zit precies boven de kruising van de twee oogzenuwen. Deze hersenkern geeft signalen af aan het hele lichaam, waaronder de hypothalamus die veel lichaamsfuncties regelt, zoals de temperatuur. Als iemand in het totale donker verkeert, kent het lichaam nog steeds een circadiaans ritme, maar de duur van een cyclus wordt langer, oplopend tot 25 uur. Wanneer de SCN is beschadigd, gaat het circadiaans ritme verloren. 

Etenstijd

De biologische klok huist niet alleen in de SCN in de hersenen. In elke cel is namelijk een biologisch klokje te vinden, opgebouwd uit dezelfde klokgenen en eiwitten als de SCN. Het betekent niet dat bij het openen van de gordijnen de SCN ervoor zorgt dat alle organen op hetzelfde ogenblik in dezelfde actieve stand raken. De lever is bijvoorbeeld op een ander moment van de dag op zijn actiefst dan het hart of de nieren. Valt de SCN uit, dan raken de ritmes van de organen onderling uit balans. Overigens zijn zij niet volledig onderworpen aan het centrale regime van de SCN. Als tijdens de nachtdienst een pizza wordt besteld, komen het maagdarmstelsel en de lever in actie alsof het de normale etenstijd is. Van der Horst: ‘De biologische klok in de perifere organen is flexibel. Die kan reageren op externe stimuli als voedsel. Voor de centrale klok blijft licht de sterkste stimulator.’

Stewardess

Nachtwerkers leiden een fysiologisch dubbelleven. Terwijl de hersenen werken en de ledematen handelingen uitvoeren alsof het dag is, staan melatonine, cortisol en lichaamstemperatuur in de nachtstand. Daarnaast brengt het werken in nachtdiensten vaak met zich mee dat mensen ’s nachts eten en een ongezondere maaltijd kiezen dan ze overdag zouden doen. Door de aangeboden voeding worden de klokken in de organen verzet met als gevolg dat het lichaam de eerste dagen na de nachtdienst moeite heeft het dagritme weer op te pakken.

Vermoeidheid, slaapproblemen, verminderd prestatievermogen en concentratieverlies treden op. De slaapkwaliteit is verminderd. Bovendien haalt de nachtdienstwerker per gemiste nacht overdag meestal maar zes uur slaap in. Ouderen hebben daarvan meer te lijden dan jongeren, omdat de biologische klok gedurende het leven steeds sneller gaat lopen. Een cyclus op hogere leeftijd duurt dan minder dan 24 uur. Oudere mensen gaan zich daardoor steeds meer als ochtendmensen gedragen. Het elke dag gelijk zetten van de klok wordt steeds moeilijker. Dat is een van de redenen waarom senioren slechter tegen nachtdiensten kunnen en meer last hebben van een jetlag.

Over dat laatste bestaat overigens geen overeenstemming in de wetenschap. Ook niet over de exacte omvang van de effecten van nachtdiensten op de gezondheid. Er is samenhang aangetoond, maar nog geen onomstotelijk oorzakelijk verband. Op de lange termijn hebben nachtwerkers vaker depressies, slaapstoornissen, gastro-intestinale en cardiologische stoornissen, een verminderde immuunrespons en kanker. Ook is hun levensduur gemiddeld korter. Onderzoeken onder stewardessen die veel trans-Atlantische vluchten maken en verpleegkundigen die nachtdiensten draaien, laat bijvoorbeeld zien dat de verstoring van het circadiaans ritme het risico op borstkanker verhoogd; schattingen lopen uiteen van een vermeerdering met een factor 1,4 tot 2,2.

Beter slapen

Als slaapklachten door nachtwerk chronisch zijn, wordt gesproken van een shift work sleep disorder. De slaapstoornis komt vaak voor, maar wordt slecht herkend en is onderbehandeld. Mensen die eraan lijden, zijn minder scherp. Dat kan gevolgen hebben voor de veiligheid. Ook is bij hen het risico groter op nadelige langetermijneffecten.

Onderzoekers hebben verschillende behandelingen geprobeerd bij nachtwerkers met een shift work sleep disorder: lichttherapie, melatonine, slaapmiddelen, cafeïne, stimulantia als amfetamine en wakker makende stoffen als modafinil (Modiodal) en armodafinil (Nuvigil). In het laboratorium hebben interventies met deze middelen effect: nachtwerkers worden er alerter van of slapen juist beter. Een paar gerandomiseerde dubbelblinde klinische onderzoeken lieten bij patiënten een significant effect zien van modafinil  en armodafinil op de waakzaamheid tijdens het werken. Een vertekenende factor is dat nachtwerkers vaker en meer roken.

Rood licht

Wat lijkt te werken tegen klachten ten gevolge van nachtwerk, is een uurtje slapen tijdens de dienst of een hazenslaapje overdag. Uit experimenten blijkt dat een dutje van een uur zelfs tien uur erna nog steeds tot een aantoonbaar betere conditie leidt. Of dat ook werkt om ernstige aandoeningen te voorkomen, is nog de vraag.

Domien Beersma is hoogleraar en hoofd van de afdeling Chronobiologie aan de Rijksuniversiteit Groningen en neemt deel aan het Europese Euclock-onderzoek (zie kader). Beersma: ‘We weten dat de biologische klok gevoelig is voor licht, maar nauwelijks iets over hoe lichtsterkte en -kleur gemiddeld over de dag veranderen. Gezonde proefpersonen lopen daarom rond met lichtmeters en registreren het licht dat ze dagelijks zien. Doel is te achterhalen hoeveel licht nodig is om de biologische klok te verzetten.’

Nachtwerkers kunnen baat hebben bij blootstelling aan licht. Blauw licht activeert de productie van melanopsine, daarmee de SCN, en blijkt ervoor te zorgen dat mensen de hele nacht wakker en alert kunnen blijven. Rood licht roept juist de slaapstand op. ‘Het is niet altijd verstandig om nachtwerkers klaar­wakker te maken. Een dokter die ’s nachts wordt gebeld voor een kort advies kan beter in rood licht werken. Dan slaapt hij weer goed in’, zegt Beersma. ‘Los daarvan weten we niets over de langetermijneffecten van nachtelijk licht op de gezondheid. Er is nog veel onderzoek nodig.’  

Heleen Croonen

PDF van dit artikel

Meer lezen

Wie meer wil lezen over de biologische klok en de invloed van ploegendiensten, vindt veel informatie in het boekje De 24-uurs-mens van Stichting Bio-Wetenschappen en Maatschappij. Voor dit artikel is gebruikgemaakt van het prettig leesbare cahier, waarin veel wetenschappers aan het woord komen. Het cahier is gratis te downloaden van de website

www.biomaatschappij.nl

.

Het Erasmus MC is een nieuw onderzoeks­programma gestart. Daarin wordt gekeken naar de chronotoxiciteit van nieuwe geneesmiddelen en chemische stoffen. Zie:

www.erasmusmc.nl

.